Przeczytaj
Zryw i rzeź. Powstanie krakowskie
Polskie powstanie było szykowane na długo przed samą Wiosną Ludów. Zgodnie z planem emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego PolskiegoTowarzystwa Demokratycznego Polskiego jego wysłannicy budowali sieć konspiracyjną we wszystkich trzech zaborach. Polacy mieli własnymi siłami pokonać zaborców, również dzięki zaangażowaniu chłopów. W Galicji od 1844 r. działał m.in. Edward Dembowski, zwolennik reform społecznych, zniesienia pańszczyzny i przywilejów stanowych. Wbrew jednak jego poglądom powstaniem miała kierować szlachta. Datę zrywu wyznaczono na noc z 21 na 22 lutego 1846 roku. Aresztowanie 12 lutego wielkopolskich przywódców: Karola Libelta i Ludwika Mierosławskiego spowodowało paraliż akcji w zaborze pruskim. W Galicji zaś Austriacy, którzy wiedzieli o przygotowaniach do powstania, zaczęli podburzać chłopów przeciw szlachcie. Ostatecznie powstanie wybuchło w Rzeczypospolitej KrakowskiejRzeczypospolitej Krakowskiej, a w zaborach były podejmowane próby jego wywołania – wszędzie nieskuteczne.
Józef Dziekoński, Śmierć Edwarda Dembowskiego, przed 1855 r.Śmierć Dembowskiego mówi w zasadzie wszystko o powstaniu krakowskim. Edward Dembowski był wyrazicielem demokratycznych idei powstania, a jego śmierć stanowiła symbol ich fiaska.
Opisz procesję, na czele której szedł Dembowski. Dlaczego została zorganizowana? Na co to wskazuje?
Najliczniej organizowała oddziały szlachta Galicji, co spotkało się z wrogą reakcją chłopów. W Krakowie powstańcy zmusili Austriaków do wycofania się z miasta (21 lutego) i utworzyli tam Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej. Dyktatorem powstania ogłoszono Jana Tyssowskiego. Rząd ogłosił Manifest, w którym wezwał wszystkich Polaków do walki. Powstańcy obiecali też chłopom uwłaszczenieuwłaszczenie (oddanie im ziemi, którą użytkowali), i to bez odszkodowania dla szlachty. Obietnice te miały być jednak zrealizowane w przyszłości, a dotychczasowa postawa ziemiaństwa nie budziła zaufania chłopów. Obecnych wśród ludu działaczy szlacheckich realnie popierających te postulaty, takich jak Dembowski, było niewielu. Wszystko to spowodowało, że chłopi nie przyłączyli się do powstania, ale zaczęli rozbrajać oddziały szlacheckie i atakować dwory. Dembowski, usiłując ratować sytuację, wymaszerował z Krakowa na czele procesji, by porozmawiać ze zbuntowanym chłopstwem. Pochód jednak został zaatakowany przez Austriaków, a Dembowski zginął (27 lutego 1846 r.). Wkrótce (3 marca) Tyssowski zrezygnował z władzy, do Krakowa wkroczyły natomiast wojska austriackie i rosyjskie. Aresztowano 3000 spiskowców, a 16 listopada zlikwidowano autonomiczną dotąd Rzeczpospolitą Krakowską i włączono ją do Austrii.
Rabacja galicyjska
Znacznie szerszy zasięg miały (i trwały dłużej niż powstanie szlacheckie) rozruchy chłopskie, nazwane rzezią lub rabacjąrabacją galicyjską. Wystąpienia chłopów, sprowokowane przez władze austriackie, były skierowane przeciw lokalnej szlachcie. Chłopskie bandy napadały na pobliskie dwory i mordowały nie tylko panów z ich rodzinami, ale również urzędników folwarcznych, a niekiedy też księży. Zginęło ponad 1000 osób, z czego ok. 200 właścicieli majątków lub dzierżawców i znacznie więcej administratorów, z którymi chłopi mieli do czynienia na co dzień. Rabacja objęła zachodnią część Galicji, najwięcej ofiar pochłonęła w okręgu tarnowskim. Gdy władze austriackie uznały, że groźba wspólnego wystąpienia szlachty i chłopów polskich całkowicie znikła, do Galicji wkroczyła ponad 50‑tysięczna armia i szybko przywróciła porządek.
Jakub Szela, drzeworyt z Lipska z 1848 r. Nie znamy wyglądu osławionego przywódcy chłopskiej rewolty Jakuba Szeli – tak wyobrażali go sobie współcześni. Szela nie odegrał większej roli poza dowodzeniem grupą chłopów w czasie rabacji galicyjskiej, został jednak symbolicznym przywódcą bezimiennego w swej masie buntu, którego dziełem były rzeź i rabunek. Nienawiść między chłopami a szlachtą osiągnęła wówczas punkt kulminacyjny, dodatkowo podsycały ją władze austriackie, obawiające się polskiego powstania narodowego.
Co wskazuje na to, że jest to wizerunek chłopa?
Wiosna Ludów w Galicji
Juliusz Kossak, Ułan Gwardii Narodowej we Lwowie w 1848 roku, 1891 r. W marcu 1848 r. polscy ochotnicy zaczęli tworzyć w Galicji Gwardię Narodową, która miała stanowić polskie siły prowincji. Delegacja polska w Wiedniu wśród postulatów zgłaszanych do cesarza miała również punkt o utworzeniu Gwardii. Nie miały to być siły walczące o niepodległość, ale jedynie regionalna armia cesarska. Zwróć uwagę, że na powyższej ilustracji Juliusza Kossaka brak jest nawet biało‑czerwonych barw narodowych. Cesarz nie zgodził się na postulaty strony polskiej, a powstające samorzutnie oddziały Gwardii zostały stopniowo rozbrojone przez Austriaków.
Rok 1848 zaowocował rewolucją w Wiedniu i powstaniem na Węgrzech. W Austrii doszło najpierw do dymisji kanclerza Klemensa von Metternicha, a później abdykacji cesarza Ferdynanda Habsburga. Austriacy poskromili Węgrów dopiero w 1849 r., i to dzięki pomocy wojsk rosyjskich.
W Galicji atmosfera była zupełnie inna. Kraj pamiętający nieudane powstanie i chłopską rebelię z 1846 r. nie był gotowy do wielkiego zrywu. Mimo to liberalni działacze polscy usiłowali wykorzystać kryzys w cesarstwie. W marcu w Krakowie i Lwowie powstały Komitety Narodowe, które żądały od cesarza uwolnienia więźniów politycznych, spolszczenia w Galicji administracji i szkolnictwa, utworzenia polskiej Gwardii Narodowej oraz zniesienia pańszczyzny. Dwór austriacki nie miał zamiaru ustępować, choć będąc w trudnym położeniu, jakiś czas grał na zwłokę. Gubernator Galicji 22 kwietnia ogłosił uwłaszczenie chłopów (za odszkodowaniem dla właścicieli) i tym samym zapewnił władzom z ich strony spokój. Zgodził się też na utworzenie Rady Głównej Ruskiej we Lwowie, rozpoczynając tym samym konflikt polsko‑ukraiński we wschodniej Galicji. W tej sytuacji Polacy kontrolujący przez jakiś czas Kraków i Lwów zostali osamotnieni. Gdy 26 kwietnia wojska austriackie ostrzelały Kraków, tamtejszy Komitet Narodowy został zmuszony do kapitulacji. Dłużej trwał opór Lwowa, który poddał się dopiero 3 listopada 1848 r., po opanowaniu sytuacji w samej Austrii. Władze austriackie zlikwidowały polskie stowarzyszenia, gazety i szkoły. Na kilkanaście lat do Galicji wróciła polityka germanizacji.
Walka czy negocjacje? Zmagania poznańsko‑pruskie
Rewolucja w Berlinie i zamęt, jaki zapanował w Prusach oraz w całej Rzeszy, obudziły nadzieje Polaków zamieszkujących Wielkie Księstwo PoznańskieWielkie Księstwo Poznańskie. Zwolniono więźniów politycznych, wśród nich Ludwika Mierosławskiego i innych polskich działaczy. W Poznaniu 20 marca 1848 r. doszło do wielkiej manifestacji, powstał też Komitet Narodowy Poznański. Władze pruskie, idąc na ustępstwa, zezwoliły na wysłanie delegacji do króla. Polacy przedstawili Fryderykowi Wilhelmowi IV postulaty spolszczenia administracji i utworzenia polskich oddziałów wojskowych, na co król wstępnie się zgodził. Wojska polskie miały bowiem wesprzeć Prusy w spodziewanej wojnie z Rosją, którą podejrzewano o szykowanie interwencji w zrewoltowanych Niemczech. Na czele tworzonych oddziałów polskich stanął Ludwik Mierosławski, zwolennik uzyskania niepodległości po wojnie z Rosją.
Napięcie w Księstwie Poznańskim wciąż rosło, dochodziło do starć między oddziałami polskimi a niemieckimi. Komitet podpisał więc z przedstawicielami władz pruskich ugodę w Jarosławcu (11 kwietnia 1848 r.), w której obiecał zmniejszenie liczebności oddziałów polskich w zamian za zapewnienie autonomii części terytorium. Jednak sprzeciw ludności niemieckiej zamieszkującej Księstwo spowodował, że administracji polskiej obiecano oddać tylko kilka wschodnich powiatów bez Poznania. Ograniczono też pobór do wojska do 3000 rekrutów, choć już wcześniej zgromadziło się ponad dwa razy tyle ochotników. Wywołało to rozgoryczenie wśród żołnierzy polskich, zwłaszcza kosynierów, którzy decydowali się wstępować do wojska w zamian za likwidację powinności chłopskich. Z jednej strony Polacy nie chcieli się rozbrajać, z drugiej – strona pruska nie miała zamiaru dotrzymać postanowień ugody i przystąpiła do likwidacji polskich obozów i lokalnych komitetów. Poznański Komitet Narodowy, nie widząc szans na zwycięstwo w walce, rozwiązał się. Polskie wojsko nie uznało jednak jego decyzji i obwołało Mierosławskiego wodzem naczelnym. Doszło do starć: 29 kwietnia Prusacy rozbili liczący 1000 żołnierzy obóz polski w Książu, ale dzień później Mierosławski, dzięki zgromadzeniu pozostałych wojsk, pokonał ich pod Miłosławiem. Po tej bitwie powstańcy opanowali Wrześnię i jej okolice, a na początku maja starli się z oddziałem pruskim pod Sokołowem. Odniesione sukcesy militarne nie mogły jednak odmienić losów powstania, tym bardziej że jednym z problemów podczas powstania w wojsku polskim była rezygnacja lub dezercja części oficerów. Mierosławski zrzekł się dowództwa i 9 maja powstańcy podpisali kapitulację. Ostatni oddział powstańczy poddał się w połowie maja w Żninie. Wielkie Księstwo Poznańskie objęto jednolitą administracją niemiecką, zlikwidowano całkowicie autonomię, władze pruskie represjonowały powstańców oraz ludność księstwa. Polakom udało się jednak wywalczyć utworzenie Koła Polskiego w parlamencie pruskim, na którego czele stanął Karol Libelt, współpracownik Ludwika Mierosławskiego.
Zasięg powstania wielkopolskiego, 1848 rok. Wielkopolanie zaskoczyli władze pruskie szybką organizacją komitetów i punktów poborowych. Ustępstwa pruskie okazały się jednak znacznie mniejsze, niż spodziewali się Polacy – zarówno terytorium objęte administracją polską, jak i dozwolona liczebność wojska polskiego były o wiele mniejsze od tego, co już zorganizowali Wielkopolanie. Dlatego wkrótce doszło do starć z wojskami pruskimi, które po opanowaniu kryzysu w Berlinie mogły przystąpić do rozbrajania polskich powstańców.
Przeanalizuj mapy. Jak myślisz, dlaczego najwięcej bitew rozegrało się na terenach mających się znaleźć pod administracją polską?
Wolność nie zna granic. Polacy podczas Wiosny Ludów
Liberalne i antyreżimowe wystąpienia doby Wiosny Ludów zyskały poparcie Polaków, którzy walczyli zarówno o demokratyzację władzy, jak i wyzwolenie poszczególnych narodów spod obcej okupacji. Polscy powstańcy brali udział w większości europejskich rewolt. Jedynie w rządzonej twardą ręką Rosji nie doszło do żadnych znacznych wystąpień.
Już w trakcie rewolucji marcowej w Berlinie Polacy stanęli po stronie zbuntowanych mieszczan. Gustaw Leński (Gustav von Lensky) dowodził obroną jednej z berlińskich barykad, podczas której 19 marca 1848 r. poległ. W Austrii zwolennikami demokratyzacji życia politycznego byli bracia Sułkowscy: Ludwik i Maksymilian. Ludwik przypłacił zaangażowanie utratą majątku i emigracją, Maksymilian – życiem. W Wiedniu w październikowej rewolcie brał udział Legion Polski, na czele którego stał Józef Bem, faktyczny dowódca rewolucji wiedeńskiej. Natomiast w prodemokratycznym Sejmie Ustawodawczym Cesarstwa Austrii (Reichstagu) prezydentem Izby został polski liberał Franciszek Jan Smolka. Rewolucja wiedeńska upadła 31 października 1848 r., a Sejm Ustawodawczy został rozwiązany w marcu 1849 r. Jego propozycje ustrojowe zostały odrzucone przez cesarza, choć zatwierdził on ostateczne zniesienie poddaństwa w cesarstwie.
We Włoszech Polacy zaangażowali się w walkę o zjednoczenie tego kraju i wyzwolenie go spod obcych, habsburskich i burbońskich, wpływów. Dzięki staraniom Adama Mickiewicza utworzono Legion Polski (Mickiewicza), który liczył ok. 200 żołnierzy i brał udział w walkach z Austriakami w Lombardii oraz w walkach miejskich w Rzymie. Legionem dowodził Aleksander Fijałkowski. Wobec porażki rewolucji we Włoszech Polacy usiłowali przebić się do walczących z Austrią Węgier, ale zostali rozbrojeni po wylądowaniu w Grecji.
Najliczniej Polacy wzięli udział w wielkim antyaustriackim powstaniu na Węgrzech (1848–1849). W walkach brał udział liczący 3000 żołnierzy Legion Polski pod dowództwem Józefa Wysockiego. Największą sławę w powstaniu węgierskim zdobył gen. Józef Bem, który po upadku Wiednia przedostał się do tego kraju i otrzymał dowództwo armii w Siedmiogrodzie. Zimą 1848/1849 r. zaczął odnosić coraz większe sukcesy i zorganizował drugi polski legion. Powodzenie powstańców spowodowało jednak, że Austria zwróciła się o rosyjską pomoc. Stutysięczna armia carska wkroczyła od północy, nie dając powstańcom szans. Przywódca powstania Lajos Kossuth 7 sierpnia 1849 r. mianował Bema głównodowodzącym całej armii powstańczej. Po klęsce pod Temeszwarem (9 sierpnia 1849 r.) Bem przedostał się wraz z innymi przywódcami powstania do Turcji.
Pomnik Józefa Bema w Budapeszcie. Józef Bem, uczestnik m.in. powstania listopadowego, jest nie tylko polskim, ale też węgierskim bohaterem narodowym. Na Węgrzech jest patronem wielu szkół, ulic i placów. W Budapeszcie pomnik Bema stoi nad Dunajem, na placu jego imienia. Ukazuje generała wydającego rozkaz zdobycia mostu podczas bitwy pod Piski 9 lutego 1849 r. Na kamieniu wyryto słowa, które miał wypowiedzieć Bem:
Odbiorę most albo zginę! Naprzód Węgrzy! Nie ma mostu, nie ma Ojczyzny!. Pod rzeźbą widnieje też napis „Bem Apó”, co oznacza: Ojczulek Bem.
Słownik
(z niem. rauben – grabić, plądrować) dosł. napad zbrojny; do historii weszło jako określenie buntu chłopskiego z 1846 r. w Galicji; nazwa miała podkreślić, że nie był to klasyczny bunt chłopski, ale fala ataków i rzezi; rabacja galicyjska nie różniła się jednak od innych buntów chłopskich, które wybuchały w historii wielokrotnie i które miały zazwyczaj podobny charakter – były bardzo krwawe, dochodziło do nich w akcie desperacji, zazwyczaj w okresach głodu i zwiększonego ucisku ze strony szlachty
Wolne Miasto Kraków; niesuwerenne państwo utworzone w 1815 roku; obejmowało terytorium Krakowa i okolice; Austria, Prusy i Rosja sprawowały nadzór nad nim; ważny ośrodek polskiego ruchu niepodległościowego; zlikwidowane w 1846 r. po upadku rewolucji krakowskiej
organizacja demokratyczna, powstała w 1832 r. w Paryżu; pierwsza polska „partia polityczna”; od 1840 r. TDP przygotowywało powstanie w 3 zaborach; brało czynny udział w Wiośnie Ludów
nadanie chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi i zniesienie powinności feudalnych wobec szlachty, połączone ze zniesieniem poddaństwa; zazwyczaj uwłaszczenia dokonywano za odszkodowaniem dla szlachty, płaconym albo przez państwo, albo przez chłopów, najczęściej przyjmowano model mieszany: chłopi uiszczali część, a państwo wypłacało dodatkowe odszkodowania
autonomiczna prowincja Prus, zachowująca odrębność administracyjną; utworzona w 1815 r. z części Księstwa Warszawskiego; po upadku powstania listopadowego w 1830 r. ograniczono autonomię Księstwa
Słowa kluczowe
Wiosna Ludów, powstanie krakowskie, rabacja galicyjska, powstanie wielkopolskie, ziemie polskie w pierwszej połowie XIX w., Polacy pod zaborami
Bibliografia
A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Wyd. Literackie, Kraków 2005.
S. Kalembka, Wiosna Ludów w Europie, Książka i Wiedza, Warszawa 1991.
J. Kozłowski, Wielkopolska pod zaborem pruskim w latach 1815–1918, Wyd. Poznańskie, Poznań 2006.
Z. Fras, Galicja, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 1999.