Kryzys skarbu

Bankructwu zapobiegli kredytodawcy gotowi pożyczać władcom pieniądze w zamian za pobierane przez kolejne dziesięciolecia odsetki, ale wskutek tego u progu rewolucji 50 proc. wydatków mocarstwa szło na obsługę zadłużenia, 25 proc. na wojsko, a tylko 6 proc. na utrzymanie królewskiego dworu. Wydatki znacznie przewyższały dochody skarbu, powodując co roku znaczny deficyt budżetowy, który pokrywano nowymi kredytami.

R1GEFth6vToDc

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę w białej peruce z charakterystyczną fryzurą z loczkami i kitką związaną z tyłu na szyi. Mężczyzna ubrany jest w zbroję, na którą ma zarzucony płaszcz podszyty futrem z gronostajów. Na szyi na czerwonej wstążce ma powieszoną odznakę w kształcie krzyża. Na ramieniu na skos ma przewieszoną niebieską szarfę. Na szyi ma fular, białą apaszkę.

W ostatnich latach rządów króla Ludwika XV ministrowie finansów proponowali opodatkowanie szlachty i duchowieństwa, dotąd wolnych od tych obciążeń. Do reform skarbowych przystąpiono jednak dopiero po śmierci króla w 1774 roku.

Struktura społeczna

Pod względem struktury społecznej Francja nie różniła się od większości krajów europejskich. Szczyt hierarchii zajmowały szlachta i duchowieństwo, a pozostałe blisko 96 proc. ludności tworzyło stan trzecistan trzecistan trzeci.

R1cTOJoIgwdQP1

Ilustracja przedstawia dwóch mężczyzn, którzy na głowach mają peruki z długich, kręconych włosów, sięgających do piersi. Mężczyzna po lewej jest ubrany w czerwone szaty, płaszcz z białym wykończeniem. Mężczyzna po prawej ubrany jest na czarno z białym, wykładanym kołnierzem. W ręku trzyma wielką księgę.

Każdy ze stanów był wewnętrznie zróżnicowany. NobilenobilNobile dzielili się na rodową szlachtę szpadynoblesse d'epéeszlachtę szpady i urzędniczo‑wojskową szlachtę toginoblesse de robeszlachtę togi, która uprawiała przede wszystkim zawody prawnicze i opanowała m.in. francuskie parlamentyparlamentparlamenty, czyli sądy apelacyjne, roszczące sobie prawo do zgłaszania poprawek do królewskich rozporządzeń. Właśnie do tej warstwy należała większość przywódców rewolucji.

Rozwarstwiony był również klerklerkler. Zupełnie inną kategorię społeczną tworzyli księża z prowincjonalnych parafii, inną zaś biskupi czy tytularni opaci klasztorów, pobierający związane ze sprawowaną funkcją dochody i nieprzejmujący się pracą duszpasterską. Rewolucjoniści wywodzili się z obu warstw duchowieństwa. Znalazł się wśród nich zarówno biskup Charles‑Maurice de Talleyrand, dyplomata za czasów republiki i cesarstwa, a także w okresie po upadku Napoleona, polityk cyniczny i niegardzący łapówkami od państw nieprzyjacielskich, jak i ksiądz Jakub Roux, przywódca stronnictwa „wściekłychWściekliwściekłych” w trakcie rewolucji, demagog, zwolennik terroru i zniesienia własności, którego nawet jakobini uznali za zbytniego radykała i ścięli.

Najbardziej zróżnicowany był jednak stan trzeci, do którego zaliczano nie tylko kupców i bankierów, lecz także drobnych sklepikarzy, służbę domową, najemnych robotników i chłopów. Ci ostatni stanowili ok. 80 proc. składu stanu trzeciego. Łączyła ich jedna cecha: posiadali jakąś własność i płacili podatki – w przeciwieństwie do szlachty i duchowieństwa.

Ogniska zapalne rewolucji

Mimo że ciężar utrzymania państwa rozkładał się tak nierównomiernie, wciąż jeszcze daleko było do rewolucyjnego wybuchu. Umożliwiło go dopiero nałożenie się na siebie trzech niezwykle istotnych czynników:

• kryzysu gospodarczego, narastającego zwłaszcza w latach 80. XVIII w.;

• sporów wokół reform skarbowych, podjętych za rządów Ludwika XVI;

• upowszechnienia się egalitarnej i piętnującej absolutyzm ideologii „filozofów”, szczególnie Jana Jakuba Rousseau.

RWfjmuusNWKZb1

Ilustracja przedstawia rysunek, na którym starszy mężczyzna o siwej brodzie i siwych włosach niesie na swoich plecach dwóch mężczyzn. Starzec ubrany jest w białą, podartą koszulę, niebieskie spodnie do kolan, chodaki. Na jego plecach siedzi otyły ksiądz z białą peruką na głowie. Duchowny ubrany jest w przedłużony surdut, spodnie do kolan, pończochy. Na piersiach ma krzyżyk, z kieszeni wystają mu zapisane kartki. Za nim siedzi szlachcic ubrany w marynarkę z kołnierzem typu kryza, przy pasku ma szpadę, na głowie kapelusz w kształcie półksiężyca z ozdobnymi piórami na czubku. Chłop ugina się pod ciężarem, podpiera się o motykę. Pod stopami biegają zwierzęta. Dwa króliki obgryzają kapustę, kury dziobią ziarno na ziemi.

Przychody skarbu mogły wzrosnąć dzięki obłożeniu podatkiem szlachty i kleru, co jednak napotkało sprzeciw parlamentów, które odwoływały się do praw fundamentalnych monarchii oraz prawa naturalnego. Choć ich członkowie utrzymywali, że są jedyną reprezentacją społeczeństwa, nie odważyliby się na bunt, gdyby nie osłabienie prestiżuprestiżprestiżu monarchii, spowodowane działalnością szerzących nowe idee „filozofów”.

W ten sposób ujawniły się ograniczenia absolutyzmu: mimo silnego wojska i rozbudowanej administracji posłuszeństwo poddanych wobec monarchii zależało od tego, czy wierzyli oni w prawdziwość jej legitymizacjilegitymizacjalegitymizacji, ta zaś oparta była na tezie o pochodzeniu władzy od Boga. I właśnie to twierdzenie skutecznie podważyła publicystyka „filozofów”. Docierała ona wprawdzie do dość wąskiego grona czytelników, ale głośnym echem odbijały się w całym kraju pamfletypamfletpamflety wspierające opór parlamentów i popularyzujące te same idee. Nawet one jednak nie miały wpływu na masy biedoty – te poruszyła dopiero katastrofa gospodarcza, spowodowana złymi zbiorami w 1788 roku.

Słownik

Słowa kluczowe

Ludwik XV, Ludwik XVI, przedrewolucja, Francja, struktura społeczna Francji, stan trzeci, rewolucje XVIII w.

Bibliografia

Pierre Gaxotte, Rewolucja francuska, przeł. J. Furuhielm, A. Zawilski, E. Kuczkowska, Gdańsk 2001.

Historia doktryn politycznych. Materiały źródłowe, oprac. A. Reiss, F. Ryszka, A. Szcześniak, Warszawa 1971.

Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640–1870. Wybór tekstów źródłowych, pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.