Ukształtowanie powierzchni Polski jest wynikiem oddziaływania wielu procesów geologicznych. Gdyby na powierzchnię Ziemi nie działały procesy wewnętrzne (endogeniczne)geologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)procesy wewnętrzne (endogeniczne), skały budujące podłoże układałyby się równolegle, od najstarszych, znajdujących się najgłębiej, do najmłodszych, położonych najwyżej. W wyniku procesów geologicznych układ warstw skalnych został zmieniony, niektóre zostały sfałdowane, wypiętrzone, poprzecinane wzdłuż linii uskoków. Stare skały zostały przykryte młodszymi osadami, a w wyniku rzeźbotwórczej działalności lodowców i lądolodów powstały formy erozyjne i akumulacyjne, jeziora polodowcowe oraz inne formy ukształtowania powierzchni Ziemi.

Na terytorium Polski występuje kilka struktur geologiczno‑tektonicznych. Najstarszą z nich jest platforma prekambryjska (platforma wschodnioeuropejska), zbudowana z krystalicznego fundamentu, na którym zalegają warstwy skał osadowych. Miejsca, w których skały prekambryjskie wystają na powierzchnię, nazywane są tarczami krystalicznymi. W obrębie platformy występują obniżenia i wzniesienia utworzone przez struktury zalegające na różnych głębokościach. Obniżenia to na przykład: nadbużańskie, podlaskie, perybałtyckie, a wyniesienia to: mazursko‑suwalskie, Łeby.

Strukturą paleozoiczną jest jednostka geologiczno‑tektoniczna znajdująca się w zachodniej oraz centralnej części Polski. Jednostkę tę tworzą Góry Świętokrzyskie, Sudety, zapadlisko śląsko‑krakowskie i platforma paleozoiczna, która została utworzona przez jednostki tektoniczne: wał kujawsko‑pomorski, monoklinę przedsudecką, nieckę łódzką, mogileńską, miechowską i szczecińską. Obszar struktur paleozoicznych został przekształcony w trakcie trwania orogenez: kaledońskiej i hercyńskiej. Doszło wówczas do wypiętrzenia się Gór Świętokrzyskich i Sudetów, powstało też zapadlisko śląsko‑krakowskie, wypełnione wapieniami i piaskowcami. Wykształciła się monoklina przedsudecka.

Dzięki położeniu Polski na trzonie krystalicznym o stabilnych strukturach nie występują u nas trzęsienia ziemi, nie mamy też aktywnych wulkanów. Co nie oznacza, że tak było zawsze. W erze paleozoicznej w Sudetach istniały wulkany, a poprzez częste wylewy lawy doszło do utworzenia złóż niklu, żelaza czy manganu.

Obszar Polski w trakcie ery paleozoicznej praktycznie w całości pokryty był wodą (oprócz Sudetów i Gór Świętokrzyskich). W dewonie, kiedy morze zaczęło ustępować z terytorium Polski, Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska nadal znajdowała się pod wodą, stąd liczne wapienie na tym terenie.

Struktury kenozoiczne na obszarze Polski tworzą Karpaty i zapadlisko przedkarpackie. Karpaty zostały sfałdowane i wypiętrzone podczas orogenezy alpejskiej. Zbudowane są z trzonu krystalicznego i fliszu karpackiego. Podczas fałdowania Karpat na skutek dużego nacisku płaszczowin z południa doszło do powstania zapadliska przedkarpackiego (początkowo zalane morzem, doszło tam do powstania dużych pokładów soli kamiennej w Bochni i Wieliczce, złóż siarki w Tarnobrzegu i Staszowie, a także gipsów w Niecce Nidziańskiej).

W trakcie orogenezy alpejskiej Sudety zostały odmłodzone. Doszło do powstania zrębów i zapadliska tektonicznego, powstał uskok brzeżny, który oddziela Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

Ważnymi wydarzeniami, które wpłynęły na ukształtowanie powierzchni, były zlodowacenia plejstoceńskie. Lądolód kilkakrotnie wkraczał na obszar Polski, pozostawiając po sobie różne formy rzeźby. Formy pochodzące ze starszych zlodowaceń (np. południowopolskiego i środkowopolskiego) zaliczane są do rzeźby staroglacjalnej i są to np. pokrywy lessowe na Wyżynie Lubelskiej, gołoborza w Górach Świętokrzyskich czy wydmy w Puszczy Kampinoskiej.

Natomiast formy pochodzące z ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego – Wisły) zaliczane są do form rzeźby młodoglacjalnej i występują licznie na obszarze pojezierzy i pobrzeży. Należą do nich: sandry, ozy, kemy, jeziora morenowe, jeziora rynnowe,   pradoliny.

Również lodowce górskie przekształcały rzeźbę polskich gór (Tatr i w mniejszym stopniu Karkonoszy), tworząc doliny U‑kształtne, doliny zawieszone, jeziora cyrkowe, kotły lodowcowe, moreny, rygle skalne i wygłady lodowcowe.

Następstwem procesów geologicznych, które zachodziły na terytorium Polski, jest pasowy układ rzeźby terenu.

Wyróżniamy sześć pasów rzeźby, które są naprzemiennie obniżone albo wyniesione w stosunku do sąsiadujących. Od północy wyróżniamy pobrzeża, pojezierza, nizinynizinyniziny, wyżynywyżynawyżyny, kotliny i górygórygóry.

Na ich ukształtowanie miały wpływ różnorodne czynniki geologiczne. Pas pobrzeży ukształtowany został w trakcie zlodowacenia północnopolskiego. Najbardziej widoczną jego działalność można zaobserwować na terenach oddalonych od morza. Lądolód skandynawski miejscami pozostawił osady o miąższości 100 m. W południowej części pasa pobrzeża polskiego znajdują się wysokie wały moren czołowych fazy poznańskiej zlodowacenia Wisły. Jednak decydującą rolę odgrywają tu czynniki zewnętrzne (egzogeniczne)geologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)czynniki zewnętrzne (egzogeniczne), które działają również obecnie. Są to działalność Morza Bałtyckiego (erozyjna i akumulacyjna), ruchy masowe, działalność rzek oraz wiatru. Największy wpływ na ukształtowanie wybrzeża ma morze. Efektem działania erozyjnego fal są klify, zaś budującego są:

• mierzeje - powstałe we wschodniej części pobrzeży w wyniku transportowania piasku oraz akumulacji wzdłuż linii brzegowej przez przybrzeżne prądy morskie;

• plaże - znajdujące się wzdłuż polskiego wybrzeża o szerokości miejscami przekraczającej 100 m;

• wydmy - powstające poprzez transport piasku przez wiatr (po napotkaniu przeszkody piasek się osadza), w wyniku ciągłej działalności wiatru wydmy mogą się przemieszczać.

Na rzeźbę pojezierzy wpływ miały przede wszystkim zlodowacenia, które pozostawiły po sobie liczne jeziora i inne formy ukształtowania powierzchni.

Na obszarze Nizin Polskich na dużych głębokościach występują osady i fałdowania z mezozoiku i paleozoiku, które zostały przykryte grubą warstwą osadów kenozoicznych pochodzących z akumulacji rzecznej, wiatrowej i lodowcowej.

Wpływ na budowę pasa wyżyn mają przede wszystkim skały budujące podłoże (np. Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska – wapienie, Wyżyna Lubelska – lessy). Na obszarze pasa wyżyn położone są też Góry Świętokrzyskie, które zostały wypiętrzone w trakcie orogenezy kaledońskiej, następnie przez długi czas niszczone przez procesy zewnętrzne, a w trakcie orogenezy alpejskiej wyniesione i potem po raz kolejny obniżone i wyrównane.

Kotliny to zapadliska powstałe w czasie wypiętrzania się Karpat. W obniżeniach gromadziła się osady morskie, a po wyparowaniu wody powstały pokłady soli kamiennej.

Karpaty powstały w wyniku silnego pofałdowania fliszu karpackiego w trakcie orogenezy alpejskiej. Karpaty Zewnętrzne sfałdowane zostały dopiero w neogenie. Zapadlisko powstałe w wyniku nasuwania się Karpat Zewnętrznych na przedpole wypełnione było morzem. Obecnie jest to obszar Kotliny Sandomierskiej i Kotliny Oświęcimskiej. Tu głównie w miocenie, w okresie zanikania morza, utworzyły się pokłady soli kamiennej w Wieliczce i Bochni, złoża gipsów, a z nich osadowe złoża siarki koło Tarnobrzega. Na przedpolu Karpat utworzyły się też złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Trzon granitowy Tatr Wysokich jest bardziej odporny i powstał jeszcze w paleozoiku, dlatego jest to najwyższa część Tatr. Lodowce górskie przekształciły rzeźbę Tatr, tworząc jeziora cyrkowe i szerokie doliny.

Sudety zostały sfałdowane i wypiętrzone w trakcie orogenezy hercyńskiej. Później zostały prawie całkowicie zrównane. W trakcie orogenezy alpejskiej powstały liczne uskoki i zapadliska, m.in. Kotlina Kłodzka czy Jeleniogórska.

Szczeliny skalne wypełniała magma, tworząc intruzje granitowe i bazaltowe. Lawa wydostawała się też na powierzchnię. W m.in. Sudetach, Górach Świętokrzyskich i na Pogórzu Kaczawskim znajdują się stożki będące pozostałością wulkanów.

Słownik