Początek rozbicia dzielnicowego

Osobiste doświadczenia Bolesława Krzywoustego, który był świadkiem i uczestnikiem krwawych walk między braćmi o przejęcie władzy, sprawiły, że podjął on decyzję o podziale państwa. Władca chciał w ten sposób uniknąć wyniszczających konfliktów, szanując jednocześnie prawo każdego z synów do uczestnictwa we władzy. Liczył, że jego dzieci zadowolą się otrzymanymi dzielnicami, a jednocześnie uda się im utrzymać instytucję władzy centralnej i polityczną jedność państwa. Niestety, szlachetny zamiar Krzywoustego nie powiódł się.

Zgodnie z założeniami tzw. statutu Bolesława Krzywoustego najważniejszym spośród książąt podzielonego kraju miał być tzw. princeps, którym każdorazowo obwoływano najstarszego przedstawiciela czyli tzw. seniora rodu. Łączył on rządy w swojej dzielnicy z panowaniem w Krakowie, który został tym samym wyznaczony na stolicę Polski. Posiadanie Krakowa dawało więc zwierzchnictwo nad całym krajem. Princeps sprawował  władzę zwierzchnią nad juniorami, a do jego obowiązków należały m.in.: obrona granic całego państwa, polityka zagraniczna, a także bicie monety czy mianowanie biskupów. Zasady te zaczęły obowiązywać po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku.

Podziały Polski w czasach Piastów

RPcreuBz1voQc1

Zdjęcie przedstawia posąg Mieszka Pierwszego i Bolesława Chrobrego w Złotej Kaplicy w katedrze w Poznaniu. Posągi znajdują się na podwyższeniu w półokrągłym wgłębieniu ze złotymi elementami. Otaczają je złote kolumny. Figury stoją obok siebie, przedstawiają wizerunki władców ubranych w powłóczyste szaty; zbudowane są z brązowego materiału.

Już książę Mieszko I, umierając, podzielił kraj między wszystkich swoich synów. Wprawdzie Bolesław Chrobry pozostawił całe państwo tylko jednemu synowi, Mieszkowi II, jednak po jego klęsce cesarz Konrad II wyznaczył dzielnice pozostałym męskim przedstawicielom dynastii. Do kolejnego podziału doszło pod koniec XI wieku, za panowania Władysława Hermana, brata i następcy Bolesława Szczodrego. Przeciwko księciu i jego wszechwładnemu palatynowi Sieciechowi zbuntowali się wówczas możni. Doprowadzili oni do podziału kraju między Hermana i jego dwóch synów – Zbigniewa i Bolesława III Krzywoustego.

RNcCiUAxZLJGU

Mapa przedstawia powierzchnię Polski w czasach Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Obejmowała ona następujące tereny – na północnym zachodzie kraju nad Morzem Bałtyckim Pomorze Zachodnie, na północnym wschodzie nad Morzem Bałtyckim Pomorze Gdańskie, w centralnej Polsce Wielkopolskę, w północno zachodniej Polsce Mazowsze, w południowo‑zachodniej Polsce Śląsk, a w południowo‑wschodniej Polsce Małopolskę. Sąsiedzi Polski w tym okresie to: od północnego zachodu Wieleci, od zachodu w stronę północy Marchia Łużycka, a w stronę południa Marchia Miśnieńska. Od południa z terytorium Śląska sąsiaduje Królestwo Czeskie, a od południa głównie z Małopolską Królestwo Węgierskie. Od południowego wschodu sąsiadem państwa polskiego jest Księstwo Halickie, od wschodu Księstwo Włodzimierskie, od północnego zachodu plemiona Prusów i Jaćwingów. Kolorem ciemnoczerwonym zaznaczono ziemię polskie za czasów Władysława Hermana. Obejmują onewiększość Wielkopolski z największymi miastami: Poznaniem, Kaliszem, Gnieznem czy Sieradzem, Mazowsze z Płockiem i Wizną, większość Śląska z Krosnem, Głogowem, Wrocławiem, Ryczynem oraz Opolem. Do ziem polskich należała Małopolska z Krakowem, Wiślicą oraz Sandomierzem. Zakreskowanymi cienkimi paskami oznaczono dzielnicę Władysława Hermana w latach 1097‑1102 – Mazowsze. Ziemie oznaczone kolorem ciemnoczerwonym są podzielone na dwie dzielnice na północy: Wielkopolska i Mazowsze to dzielnica Zbigniewa, a na południu Śląsk i Małopolska to dzielnica Bolesława Krzywoustego. Różowym kolorem zaznaczono ziemie przyłączone do Polski przez Bolesława Krzywoustego. Jest to najbardziej południowa część Śląska z Cieszynem i ziemie na północy Polski: północna oraz północnowschodnia część Wielkopolski z miastami takimi miastami: Lubusz, Ujście i Nakło. Przyłączono również Pomorze Gdańskie z Gdańskiem oraz Pomorze Zachodnie z miastami takimi jak Uznam, Wolin, Szczecin oraz Kołobrzeg. Grubymi pasami zaznaczono ziemie uzazleżnione przez Bolesława Krzywoustego, czyli całe Pomorze Zachodnie. Czerwoną grubą linią otoczono granice państwa Bolesława Krzywoustego. Obejmuje ono wszystkie ziemie opróćz zachodniej części Pomorza Zachodniego z wyspą Uznam. Z kolei niebieskimi strzałkami zaznaczono kierunek najazdu Henryka Piątego na Polskę w 1109 roku. Najechał on z terenów Marchi łużyckiej Śląsk i miasta takie jak Krosno, Głogów, Wrocław i Ryczyn, potem skierował się na południowy zachód. Dookoła Głogowa zaznaczono okrąg, który symbolizuje oblężenie tego miasta w 1109 roku.

Kolejny, znacznie trwalszy podział nastąpił po zgonie Krzywoustego w 1138 r.; trwał on do początku XIV wieku.

RDfwolJeW0AtG1

Rysunek przedstawia Władysława Drugiego Wygnańca. Jest to mężczyzna z regularnymi rysami twarzy okolonymi ciemnymi włosami wystającymi spod książecego diademu. Ubrany jest w długą szatę z ozdobnym wykończeniem przy kołnierzu i przy połach płaszcza. W jednej ręce trzyma berło a z drugiej strony w sakwie w okolicach pasa posiada bogato zdobiony sztylet.

Pierwszym seniorem został książę Władysław II, nazwany potem Wygnańcem. Już w pierwszych latach sprawowania władzy popadł on w konflikt z młodszymi, przyrodnimi braćmi.

Władysław II opanował w 1146 roku Mazowsze i obległ juniorówjuniorjuniorów w Poznaniu. Książę seniorseniorsenior rozkazał też oślepić byłego zarządcę dworu książęcego i wojewodę Piotra Włostowica w obawie, że ten stanie po stronie młodszych Piastów. Na wieść o kaźni palatyna, możni powszechnie zbuntowali się przeciw Władysławowi II. Juniorzy wykorzystali kryzys w państwie oraz osłabienie starszego brata. Pokonali jego wojska pod Poznaniem i wygnali seniora z kraju. Nowym księciem zwierzchnim - princepsemprincepsprincepsem został Bolesław IV Kędzierzawy, który oprócz Krakowa, Pomorza i Łęczycy opanował także Śląsk.

R1Wt6tX00bVoi1

Rysunek przedstawia Bolesława Czwartego Kędzierzawego. Jest to mężczyzna o łagodnych rysach twarzy, który posiada długie, falowane, ciemne włosy wystające spod nakrycia głowy – czapki okolonej białym futrem. Ubrany jest on w szatę z ozdobnymi, wzorzystymi rękawami, która na ramionach i przy kołnierzu ma futrzane wykończenie. Na szyi ma zawieszony masywny łańcuch. W tle znajduje się zamek usytuowany na wzgórzu.

Władysław Wygnaniec schronił się na dworze swojego powinowatego, króla niemieckiego Konrada III. W 1146 r. Konrad wraz z czeskim księciem Władysławem II, szwagrem Wygnańca, wyprawił się do Polski. Bolesław IV Kędzierzawy i Mieszko III powstrzymali go jednak nad Odrą i zmusili do wycofania się. Skutek odniosła dopiero wyprawa interwencyjna Fryderyka I Barbarossy, podjęta w 1157 roku. Pod Poznaniem Kędzierzawy zmuszony był złożyć hołd cesarzowi, zdołał jednak przekonać go, by odstąpił od popierania Władysława. Dopiero po śmierci Wygnańca, Barbarossa zmusił Bolesława IV Kędzierzawego do oddania Śląska Bolesławowi Wysokiemu i Mieszkowi Plątonogiemu, czyli synom wygnanego w 1146 roku seniora.

Książę Bolesław IV Kędzierzawy rządził prawie 30 lat w komitywie z młodszymi braćmi. Poważną zmianę przyniosło krakowskie panowanie brata i następcy Kędzierzawego, księcia wielkopolskiego Mieszka III Starego.

Upadek senioratu

Silne rządy Mieszka III Starego nie spotkały się z aprobatą możnych krakowskich. Senior ten jako pierwszy zaczął zaprowadzać instytucję regaliów (prerogatyw królewskich), czyli specjalnych uprawnień zarezerwowanych wyłącznie dla princepsa. Regalia obejmowały ziemię (zagospodarowywanie gruntów nieużywanych i obrót użytkami znalazły się pod kontrolą Mieszka), polowania (grubsza zwierzyna łowna została uznana za własność seniora), budowę grodówgrodygrodów, wznoszenie młynów i inne. Podjęcie działań objętych regaliami za każdym razem wymagało zgody princepsa.

R8gtEzOQGYHwA

Rysunek przedstawia króla Mieszka Trzeciego Starego. Jest to mężczyzna w podeszłym wieku, ma ciemne oczy, wąski nos oraz liczne zmarszczki. Posiada długie siwe włosy, a jego twarz porasta długi zarost – wąsy i sięgające do piersi broda. Jest to postać o krępej budowie ciała przedstawiona w pozycji siedzącej. Ubrana jest w szatę pokrytą futrem. W swojej lewej ręce trzyma on berło, a od jego boku wystaje rękojeść miecza.

Niezadowoleni z wprowadzanych reform możni krakowscy w 1177 roku obalili Mieszka III Starego i oddali tron najmłodszemu z synów Bolesława Krzywoustego – Kazimierzowi II Sprawiedliwemu. Przewrót ten zapoczątkował upadek instytucji senioratuzasada senioratusenioratu. Zostało to potwierdzone podczas zjazdu w Łęczycy w 1180 roku. Zebrali się tam dostojnicy kościelni i świeccy z Kazimierzem II Sprawiedliwym na czele. Uchwalili rezygnację z zasady obejmowania władzy w dzielnicy senioralnej przez najstarszego z Piastów na rzecz dziedziczności tronu w linii Kazimierza II. Zezwolono też na zmiany granic dzielnicy senioralnej. Ustalenia zjazdu zatwierdził papież Aleksander III.

RzfOvzpC4T455

Obraz Jana Matejki przedstawia pierwszy sejm w Łęczycy w 1180 roku. Scena przedstawiona na obrazie ma miejsce w sali, na której środku dach podpiera kolumna zakończona łukami. Na suficie znajdują się liczne freski. Na środku pod kolumną stoi stół, na nim stoi krzyż; po obu stronach stołu znajdują się świeczniki. Po lewej stronie na ścianie jest witraż, przez który do środka wpada światło. Pod witrażem stoi tron, na którym zasiada władca. Pod ścianami oraz po bokach sali zgromadzeni są uczestnicy obrad sejmu. Jeden z nich trzyma sztandar z polską flagą. Na ścianie za obradującymi jest widoczne wyjście z sali zakończone u góry półokrągłym portalem.

Mieszko III Stary z synem Odonem uciekli do Niemiec, ale cesarz Fryderyk I Barbarossa, zajęty Italią, nie wysłuchał jego próśb i zaakceptował obalenie senioratu w Polsce. Kazimierz II Sprawiedliwy, który w międzyczasie objął rządy w Krakowie, uznał zwierzchnictwo cesarza, a po bezpotomnej śmierci księcia mazowieckiego Leszka Bolesławowica opanował także tę dzielnicę.

R15blLgWjNgYk

Ilustracja przedstawia monetę wyemitowaną przez Mieszka Trzeciego Starego – brakteat z napisem w języku hebrajskim w ujęciu od przodu i z tyłu. Moneta ta jest wybita jednostronne. W ujęciu z przodu na środkowej części ukazany jest niedokładny wizerunek władcy składający się z wytłoczonych w metalu wypukłości. Dookoła są napisy w języku hebrajskim. Obok przedstawiono tył monety - wzór w odbiciu lustrzanym: w miejscu gdzie na pierwszym obrazku były wypuklenia, są wgłębienia.

Mieszko Stary powrócił do kraju w 1181 roku i odzyskał część Wielkopolski z Gnieznem. W 1194 roku niespodziewanie, podczas uczty, zmarł Kazimierz II Sprawiedliwy, osierocając dwóch synów – Leszka i Konrada. Mieszko III w międzyczasie zjednoczył Wielkopolskę i przystąpił do walki o odzyskanie tronu krakowskiego. Po kilkuletnich walkach, w 1198 roku, został on uznany za opiekuna małoletnich bratanków. Stary książę utrzymał się w Krakowie aż do swej śmierci w 1202 roku.

Coraz więcej księstw i książąt

Na przełomie XII i XIII wieku rosnąca liczba potomków dynastii Piastów, chętnych do przejęcia władzy, doprowadziła do bardzo poważnych przemian politycznych. Wykształciły się trzy podstawowe linie rodu: śląska – pochodząca od Władysława Wygnańca (jego synowie powrócili z wygnania po śmierci ojca), wielkopolska – wywodząca się od Mieszka Starego, oraz małopolsko‑mazowiecko‑kujawska – od potomków Kazimierza II Sprawiedliwego.

Kolejnym władcą po Kazimierzu II Sprawiedliwym i Mieszku III Starym był Leszek Biały (syn tego pierwszego). Był on bardzo aktywny, jednak ani jego polityka angażowania się w sprawy ruskie ani próby chrystianizacji Prus nie przyniosły spodziewanych efektów (choć utrzymał zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim). Wydarzenia związane z jego śmiercią w 1227 roku, zwane przez historyków krwawą łaźnią w Gąsawie, były spowodowane najazdem pomorskiego księcia Świętopełka. Napadł on na zażywających kąpieli w łaźni książąt: Leszka Białego, Henryka Brodatego i Konrada Mazowieckiego (pierwszy z wymienionych zginął podczas ucieczki). Tym samym ostatecznie zanikły resztki władzy centralnej (pryncypatu).

R1E6Bj2PFLBR9

Obraz Jana Matejki z 1880 roku przedstawia zabicie Leszka Białego w Gąsawie. Na grafice przedstawiony jest pościg - po lewej stronie obrazu uwieczniono ludzi na koniach, jeden z nich, ubrany w zbroję napina cięciwę łuku. Po prawej stronie przedstawiony jest uciekający Leszek Biały. Władca nie posiada ubrań. Scena na obrazie jest dynamiczna: uchwycono padającego konia Leszka Białego oraz samego króla, którego strzała z łuku trafiła w plecy. W prawym rogu obrazu przedstawiono gęsto rosnące drzewa. W tle widoczne jest niebo w pomarańczowym odcieniu, co sugeruje, że scena rozgrywa się podczas zachodu słońca.

Stałe powiększanie się liczby księstw dzielnicowych utrudniało seniorom panowanie nad nimi. O ile jeszcze w czasach Bolesława Kędzierzawego młodsi książęta pełnili funkcje zarządców prowincji, o tyle na przełomie XII i XIII wieku stali się niezależnymi władcami. W księstwach dzielnicowych zaczęły powstawać odrębne hierarchie dworskie i urzędnicze. Przede wszystkim jednak pozycję księcia zwierzchniego osłabiały walki o tron krakowski toczące się przez prawie cały XIII wiek. W ciągu tego stulecia władza centralna w Polsce praktycznie zanikła, a liczba piastowskich dzielnic zbliżyła się do 20.

Ku zjednoczeniu

Rozbicie dzielnicowe oznaczało osłabienie militarne kraju, stąd w XIII wieku wzmógł się napór na polskie granice: Czechów na Śląsk i Niemców z Marchii Brandenburskiej na Wielkopolskę. Z drugiej strony był to okres intensywnego rozwoju gospodarczego; w rolnictwie, dzięki zastosowaniu tzw. ciężkiego pługa, rozpowszechniła się trójpolówka, a dzięki lokalizacji na prawie niemieckim powstawały samorządy wiejskie.

Mimo podziału kraju, przetrwało poczucie tożsamości polskiej. W wielu kronikach pojawiło się pojęcie narodowości polskiej – gens polonica. Wciąż funkcjonowało określenie Regnum Poloniae (Królestwo Polskie). Jedność kraju częściowo wspierała terytorialna organizacja władzy kościelnej.

R1UTdFL1JKJva

Szkic Jana Matejki z 1866 roku przedstawia wyjazd Henryka Pobożnego z Legnicy. Henryk Pobożny przedstawiony jest na koniu ciemnej maści. Władca ma poważną minę, ubrany jest w zbroję, a na głowie ma hełm ze spiczastym czubkiem. W lewej ręce trzyma długi, metalowy krzyż. Za nim, po jego lewej stronie przedstawiona jest druga osoba na koniu, która trzyma miecz. W tle namalowana jest brama miasta z jasnej cegły. Wejście na górze jest zakończone portalem, posiada kraty.

Próby zjednoczenia Polski podejmowało wielu władców. Jeszcze w I połowie XIII wieku dążył do tego rządzący we Wrocławiu książę śląski Henryk II Pobożny, jednak poległ w 1241 roku w bitwie z Mongołami pod Legnicą. Kolejnym był książę wielkopolski Przemysł II, koronowany w 1295 roku na króla. Z kolei król czeski Wacław II zhołdował księstwa śląskie, zdobył Małopolskę, Ziemię Sandomierską, Pomorze Gdańskie i Wielkopolskę i koronował się na króla Polski w 1300 roku w Gnieźnie. Jednak dopiero koronację księcia brzesko‑kujawskiego Władysława I Łokietka w 1320 roku w Krakowie uznaje się za zamknięcie epoki rozbicia dzielnicowego.

Podział ziem polskich w 1138 roku

Słownik

Słowa kluczowe

feudalizm, książęta, podział, Piastowie, Polska w X‑XII wieku, rozbicie dzielnicowe, średniowiecze, zjednoczenie ziem polskich

Bibliografia

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.