Teoria duszy

Platon, podobnie jak Sokrates, nauczał, że istotą człowieka jest dusza i to dusza rozumna. Nauka Sokratesa nie wystarczała jednak, aby w absolutny sposób nadać sens cnotliwemu życiu. Często prawi ludzie cierpią, a źli odnoszą sukcesy, zamiast dobra triumfuje zło – wymownym tego przykładem stała się śmierć Sokratesa. Jedynym uzasadnieniem dla dobra i cnotycnotacnoty mogła być nieśmiertelność duszy: sprawiedliwy tracąc ciało, nie traci swej duchowej istoty, przeciwnie – ocala ją na wieczność. Właściwym życiem jest nie życie ziemskie, lecz pośmiertne. Stąd oprócz wątków sokratejskich w nauce Platona znalazły się elementy wierzeń orficko‑pitagorejskich. To właśnie w duchu tych wierzeń Platon głosi, że życie doczesne jest karą, która w trakcie szeregu wcieleń ma doprowadzić do oczyszczenia duszy ze zła, dusza zaś jest wieczna i nieśmiertelna – istnieje tak przed wstąpieniem w ciało, jak i po jego śmierci.

Dusze ludzkie ulegają wcieleniu. Najpierw wchodzą w ciała mężczyzn.

Dusza człowieka, który wiódł dobre i sprawiedliwe życie, wraca po jego śmierci na swoją gwiazdę. Tymczasem dusze ludzi złych muszą tak długo przechodzić przez kolejne wcielenia, aż oczyszczą się z wszelkiej winy. Dopiero dusza, która całkiem wyzbyła się nieprawości, może powrócić do swego pierwotnego stanu.

Najsłynniejszym z dialogów poruszających problem duszy, jej ziemskich i pośmiertnych losów jest Fajdros. I tu filozof przedstawia swe rozważania w formie metafory, która w porównaniu z obrazem nakreślonym w Timajosie zawiera jednak pewne różnice: pierwotnie dusza przebywała wraz z bogami, wiodąc życie w boskim orszaku, została strącona na ziemię w śmiertelne więzy ciała wskutek popełnionej przez siebie winy.

Platon opisuje duszę w formie obrazu:

RlxXsRX6dcE341

Obraz przedstawia akt kobiecy. Ukazana jest na nim naga, rudowłosa kobieta. Kobieta siedzi na oklep na oszalałym, karym koniu. Koń stoi dęba. Zwierzę odsłania zęby i ma wysunięty język. Jego chrapy są rozszerzone. Zwierzę toczy pianę z pyska. Kobieta obejmuje konia za szyję. Jej oczy są zamknięte. Jej długie włosy są rozwiane. Splatają się z końską grzywą. Obraz dzieli się na część jasną i ciemną. Lewy górny róg jest rozświetlony. Kieruje uwagę widza na jasną postać kobiety i pysk konia. Prawa strona obrazu przedstawia skłębiony mrok. Tu z trudem można dostrzec koński zad i ogon.

Dusza więc jest niczym dwukonny powóz, którym kieruje woźnica.
Dusze podążają za bogami na szczyt nieba, aby kontemplować to, co się znajduje ponad niebem, czyli świat idei. Te, którym udało się tam dostać i oglądać prawdziwy Byt, żyją nadal z bogami i biorą udział w kolejnym okrążeniu nieba. Gdy duszy nie uda się zapanować nad czarnym koniem, który „ma w sobie zło, ciągnie w dół, ku ziemi ciągnie, jeśli go woźnica dobrze nie wychował”, spada na ziemię i przyobleka się w ciało.

Tak więc życie ludzkie jest tym doskonalsze moralnie, im dusza zdołała więcej ujrzeć ze świata idei.

RjSzmSRC0Qn9H

Obraz przedstawia scenę batalistyczną. Ukazany jest szereg jeźdźców jadących na zaprzęgniętych w konie rydwanach. Za rydwanami podążają skrzydlate konie — pegazy. Między nimi znajdują się ludzkie postacie.

Dusza jest również niczym ptak, dopóki ma skrzydła, lata po niebie, lecz gdy je straci, musi się wcielić w ziemskie stworzenie:

Czas pobytu na ziemi to czas oczyszczania się i stopniowego odrywania od rzeczy cielesnych. Jednak, żeby się ostatecznie uwolnić od ziemskiej egzystencji, dusza musi przejść przez szereg wcieleń. Platońska koncepcja wędrówki dusz to ślad pitagorejsko‑orfickich wierzeń w metempsychozę. Proces oczyszczania się duszy Platon znów opisuje za pomocą metafory:

R77rD2WyjZVQW

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Muskularny, skrzydlaty mężczyzna unosi nad ziemią młodą kobietę. Trzyma ją w objęciach.

W wydostaniu się z zaklętego kręgu wcieleń i powrocie do boskiego świata pomaga człowiekowi uprawianie filozofii:

Ostatecznie dusze otrzymują skrzydła i mogą powrócić do świata, z którego wyszły – do niezmiennej rzeczywistości boskich idei. Tam zostają osądzone i w zależności od życia ziemskiego, które wiodły, otrzymują karę bądź nagrodę. Po upływie tysiąca lat muszą jednak wcielić się na nowo. Ciało Platon traktuje jako więzienie duszy, które ją oddala od tego co piękne, boskie i nieśmiertelne, stąd mówi się o dualizmiedualizmdualizmie duszy i ciała w platońskiej filozofii:

Wiedza wrodzona

Platon nie tylko zakładał nieśmiertelność duszy, ale także po raz pierwszy w dziejach filozofii udowodnił ją za pomocą rozumowania. Przytoczone przez niego dowody wiązały się m.in. z jego teorią poznania. Platon twierdził, że skoro dusza jest zdolna do poznania rzeczy niezmiennych i wiecznotrwałych (świata idei), to sama musi mieć pokrewną im naturę (Fedon). Ponadto, podobnie jak Sokrates, uważał, że człowiek posiada wiedzę wrodzoną. W ujęciu Platona wiedza ta dotyczyła prawdy o niezmiennym świecie idei i wzięła się stąd, że dusza, zanim weszła w ciało, żyła w świecie boskich wzorów i świat ten poznała. Spadając w więzy ciała, napiła się niepamięci (Fajdros) i wiedzę o idealnej rzeczywistości straciła… choć nie całkowicie. Człowiek możne ją odzyskać w trakcie nauki: według Platona, uczenie się to proces przypominania sobie tej pierwotnej wiedzy o świecie i prawdzie, czyli tzw. anamnezaanamnezaanamneza (z gr. anámnesis ‘przypominanie sobie'). W tym procesie pomagają rzeczy zmysłowe, które stanowią odwzorowanie form idealnego świata. Dzięki nim umysł może dotrzeć do prawdziwych idei. Platon mówi o tym w Fedonie:

Etyka

Platon nie tylko stwierdził, że istotą człowieka jest nieśmiertelna dusza, lecz odkrył, że ma ona złożoną strukturę i składa się z trzech części: rozumnej, popędliwej (gniewliwej) i pożądliwej. Podział ten wpłynął na platońską etykę i teorię cnót. Teoria ta zakłada, że duszą rozumną rządzi cnota roztropności (polegająca na wiedzy, co jest pożyteczne dla każdej części duszy z osobna, jak i dla wszystkich razem), duszą popędliwą – cnota męstwa (pozwalająca opanować afekty, np. ból, strach i mężnie wytrwać we właściwej postawie), zaś duszą pożądliwą – cnota umiarkowania (będącą umiejętnością panowania nad przyjemnościami i pożądaniem). Harmonię pomiędzy poszczególnymi władzami duszy pozwala osiągnąć cnota sprawiedliwości, dzięki której każda ze wspomnianych części wykonuje właściwą sobie funkcję i pozostaje w zgodzie z innymi.

Platon uważał, że człowiek cnotliwy powinien odrzucić ziemskie wartości, kierować się rozumem i dążyć do poznania najwyższych idei Dobra i Piękna. Podążanie za cnotą i poznaniem jest jednocześnie upodabnianiem się do Boga, który stanowi najwyższy wzór dla człowieka:

Słownik