Przeczytaj
Rozwój prasy
W drugiej połowie XIX w. wyjątkową rolę w propagowaniu idei pozytywistycznych odgrywała prasa, która zaczęła docierać do szerokich kręgów społeczeństwa. Czasopisma, coraz bardziej zróżnicowane pod względem tematycznym, ułatwiały dostęp do informacji politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Zamieszczane w nich teksty publicystyczne miały uwrażliwiać na problemy społeczne, w tym biedę i cierpienie najuboższych.
Łamy periodyków i prasy codziennej udostępniono czołowym pisarzom epoki. Wielu z nich żywo angażowało się w działalność publicystyczną, ale też publikowali w odcinkach swoje utwory literackie – przeważnie obszerne powieści – dzięki czemu poszerzali grono czytelników.
Felieton
Jednym z najważniejszych gatunków publicystycznych tego czasu stał się felietonfelieton. Większość gazet i tygodników drukowały je na swoich łamach, co zresztą wpływało na popularność danego tytułu.
Felieton jest gatunkiem ukształtowanym w XIX wieku, charakteryzuje się:
• tematyczną dowolnością, co sprzyja bogactwu treściowemu;
• atrakcyjną formą przekazu;
• subiektywizmem autora, czytelnik może poznać jego punkt widzenia;
• bezpośrednim kontaktem z odbiorcą;
• swobodą stylistyczną i gatunkową, w obrębie felietonu pojawiały się bowiem wpływy humoreskihumoreski, obrazka, a nawet noweli;
• wykorzystaniem fikcji literackiej czy literackich środków ekspresji, takich jak metafory, porównania, pytania retoryczne.
Autorzy felietonów poświęcali uwagę zarówno aktualnym tematom żywo interesującym lokalną społeczność, jak wielkiej polityce, gospodarce, światowym konfliktom.
Kroniki tygodniowe
Felietony Bolesława Prusa ukazywały się pod tytułem Kroniki tygodniowe. Pisarz zaczął publikować je w 1875 roku na łamach „Kuriera Warszawskiego”, jednej z najpopularniejszych gazet wydawanych w owym czasie w Warszawie. Wcześniej zresztą publikował już podobne utwory, przede wszystkim obrazki rodzajowe, cechujące się humorystycznym sznytem; głównie na łamach „Muchy” oraz „Kolców” – satyrycznychsatyrycznych czasopism. To jednak dopiero Kroniki, publikowane regularnie przez wiele lat, przyniosły mu sławę doskonałego felietonisty.
Bolesław Prus jako dziennikarz – stan badań i perspektywy badawcze27 IV 1874 pisze Głowacki w zeszycie‑notatniku swoje „Uwagi nad pisaniem felietonów”:
1. Gromadzić najrozmaitsze fakta, notować je, uwzględniając wszystkie kategorie: byt, ilość, przestrzeń, czas, jakość, stosunek, sposób.
2. Gromadzić kombinacje tych faktów, kładąc nacisk na komizm.
3. Czytywać arcydzieła literatury, bacząc na ich piękności.
4. Zbadać prawa kontrastu, komizmu, dowcipu, wzniosłości, lekkości itd.
5. Obserwować życie i naturę.
6. Śledzić za najwybitniejszymi społecznymi potrzeby kraju.
7. [brak, pomyłka].
8. Rzeczy, zjawiska, własności.
9. Kombinować fakta z faktami, ideami itd.
10. Rzeczy przedstawiać historycznie i wyczerpująco.
11. Ustalić typy fejletonów.
12. Cechy treściwe, wyróżniające przedmiot od innych.
Odcienia (nieznaczna odmiana; drobna, subtelna różnica SJPD)
Wzniosłość, powaga, powszedniość, lekkość, grubiaństwo, komizm, elegancja.
Kajety.
1. Do faktów. 2. Związków. 3. Uwag ogólnych. 4. Związków dowcipnych. 5. Fa[k]tów i poglądów naukowych. 6. Obserwacji i sposobów ich robienia. 7. Noty historyczne z pism.Źródło: Magdalena Czachorowska, Bolesław Prus jako dziennikarz – stan badań i perspektywy badawcze, [w:] Studia językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 16, s. 78.
Tematyka, jaką poruszał w swoich tekstach, była bardzo zróżnicowana. Jak wskazywał tytuł cyklu – kroniki – Prus w dużej mierze koncentrował się wokół tego, co aktualne, lokalne, dotyczące najbliższej jego rzeczywistości; pisał więc o zmianach zachodzącym w Warszawie i okolicy; tekstach kultury, jakie budziły zainteresowanie XIX‑wiecznych czytelników; zwracał uwagę na nierówności społeczne i potrzebę pomocy najuboższym.
Bolesław Prus jako dziennikarz – stan badań i perspektywy badawczeKroniki uczyniły Prusa jednym z najpopularniejszych i najbardziej cenionych publicystów epoki. Odznaczają się zróżnicowaniem gatunkowym: poważna i lżejsza publicystyka, czasem obrazekobrazek obyczajowy, humoreska, dialog humorystyczny, żartobliwy wierszyk. Ich wydawca Zygmunt Szweykowski nazywał je tragikomiczną epopeją Warszawy, omawiały one jednak również sprawy pozawarszawskie. Bogactwo tematyczne czyni je nieocenionym źródłem nieoficjalnej historii epoki i jej spraw codziennych. „[…] W kronikach wypowiedział nie tylko swe poglądy estetyczne, społeczne, polityczne, ale dawał też wyraz własnym emocjom. […] opracował teoretyczne podstawy tego typu pisarstwa […]. Jest twórcą pewnego typu publicystyki, własnej odmiany na pół humorystycznej, na pół dydaktycznej wypowiedzi, naśladowanej przez wielu publicystów 20‑lecia międzywojennego i naszych czasów”.
Źródło: Czachorowska Czachorowska, Bolesław Prus jako dziennikarz – stan badań i perspektywy badawcze, [w:] Studia językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 16, s. 71.
Język jego felietonów cechowało stosowanie elementów ironii, sarkazmu czy paradoksu, pisarz chętnie sięgał po kontrast. Swobodnie przeskakiwał z tematu na temat, łącząc wątki w dowolny, ale logiczny sposób. W tekstach często możemy dostrzec próby nawiązania bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem. Świadczą o tym zwroty:
„przechodząc do wiadomości najświeższych”;
„zapiszmy”;
„proszę uważać”.
Sugerują one pozorną bezstronność autora, pewien rodzaj obiektywizacji, dystansu wobec przedstawianych problemów, ale w istocie budują ironię i decydują o satyrycznym ujęciu problemu już na początku opowiadanej historii. Prus swobodnie korzysta z zasobów polszczyzny ogólnej, wykorzystując frazeologizmy, tworząc obrazowe porównania i przenośnie, chętnie stosuje stylizację zawodową i środowiskową oraz potocyzmy.
Komizm w publicystyce Prusa przybiera różnorodne postacie od dowcipu, humoru, żartu, czarnego humoru po groteskę, ironię, karykaturę i czysty nonsens.
Bolesław Prus jako dziennikarz – stan badań i perspektywy badawczeW Kronikach znajdziemy także wspaniałe przykłady języka „ezopowego”, w którym celowała cała epoka, Prus zaś w szczególności. Oto, co pisze kronikarz o gościnnych występach zagranicznego magika: „Co do mnie, poszedłbym tylko wtedy na widowiska, gdyby p. Eswe naprawdę wywoływał duchy. Ale to, że on sam dzwoni i pali papierosy będąc związany, nie stanowi dla mnie żadnej osobliwości. My, wszyscy ludzie, jesteśmy spętani i zakneblowani na tysiące sposobów, a mimo to palimy papierosy, dzwonimy, brząkamy, jemy, a nawet chodzimy i, o ile się da, zrywamy z bliźnich surduty. Byłoby jeszcze za co płacić, gdyby p. Eswe nauczył nas sposobu rozwiązywania się, ale tak!... Nie nas brać na sztuki, które umiemy sami” (5, 317).
Trudno o bardziej „przyzwoite” i bardziej sarkastyczne zasygnalizowanie niewoli politycznej i jej konsekwencji dla życia społecznego.Źródło: Magdalena Czachorowska, Bolesław Prus jako dziennikarz – stan badań i perspektywy badawcze, [w:] Studia językoznawcze. Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 16, s. 73.
Słownik
(fr. feuilleton) gatunek publicystyczny charakteryzujący się swobodną kompozycją, często posługujący się środkami wyrazu typowymi dla literatury; jest rodzajem „prasowej pogawędki” na rozmaite aktualne tematy, w której swobodnie przechodzi się od spraw poważnych do błahych, łączy się refleksję o charakterze dydaktycznym z satyrą i żartem; felietony, pisane od początku XIX w., zyskały wyjątkową popularność w drugiej połowie tego stulecia.; wykorzystywano w nich fikcję literacką, wprowadzano zmyślone anegdoty, fragmenty rozmów, listów czy pamiętników
(łac. humor – dawniej płyn, ciecz wpływająca na usposobienie) krótkie, wesołe opowiadanie z dowcipną puentą
krótki utwór literacki przedstawiający drobny wycinek rzeczywistości
(łac. paroxysmus < gr. paroksysmos) – nagłe wystąpienie lub zaostrzenie się objawów chorobowych; krótkotrwały, lecz silny przejaw jakichś uczuć, zwykle negatywnych
(łac. satira < łac. satura < gr.sigmaάtauupsilonrhoomicronς ) – krytyka polegająca na ośmieszeniu danej osoby, rzeczy, zjawiska; w literaturze gatunek wywodzący się ze starożytnej Grecji, ukazujący świat w krzywym zwierciadle, piętnujący coś lub kogoś