Przeczytaj
Nowa konstytucja
W listopadzie 1815 r. Aleksander I podpisał konstytucję Królestwa Polskiego. Podobnie jak w oktrojowanejoktrojowanej przez Napoleona konstytucji Księstwa Warszawskiego, także tutaj zagwarantowano przewagę władzy wykonawczej. Jej głowę stanowił cesarz rosyjski, a zarazem król Polski, do którego należało prawo mianowania ministrów, senatorów, biskupów i generałów oraz inicjatywa ustawodawcza. Ponieważ zgodnie z przyjętą na kongresie wiedeńskim zasadą legitymizmulegitymizmu uznawano, że władza pochodzi od Boga, nie zaś od ludu, przeto monarcha miał wyłączne prawo modyfikowania konstytucji mocą tzw. statutów organicznych. W pierwszym z nich, wydanym już w 1815 r., Aleksander ustanowił urząd namiestnikanamiestnika Królestwa Polskiego, którego zadaniem było zastępowanie króla podczas jego nieobecności w kraju. W latach 1815–1826 godność tę piastował generał Józef Zajączek. Istniejące dotąd instytucje rządowe: Radę Stanu oraz radę ministrów, zwaną Radą Administracyjną, pozostawiono bez zmian.
Władzę ustawodawczą Królestwa stanowił dwuizbowy sejm, skonstruowany podobnie jak w Księstwie Warszawskim, a więc z reprezentacją mieszczaństwa. Czynne prawo wyborcze ograniczono jedynie niewysokim cenzusemcenzusem majątkowym, wskutek czego procentowo przysługiwało ono większej części ludności niż w Anglii czy Francji. Sejm mógł wypowiadać się w sprawach dotyczących prawa cywilnego, karnego, waluty i podatków. Dodatkowo posłowie mieli prawo kontrolować wykonanie budżetu oraz zgłaszać interpelacje.
Polityczny eksperyment
Teoretycznie ustrój Królestwa Polskiego był zatem bardziej liberalny niż Księstwa Warszawskiego, ale od samego początku zasady konstytucji nie były przestrzegane. Jak pisał Joachim Lelewel, za czasów Księstwa braku gwarancji swobód nikt nie odczuwał, za Królestwa natomiast nie odczuwano istnienia tychże wolności, mimo że były one prawnie zagwarantowane. Przemożny wpływ na praktykę rządów w Kongresówce wywierał, jako członek rodziny cesarskiej, wielki książę Konstanty, choć formalnie był tylko naczelnym dowódcą wojska polskiego. Sekundował mu poseł imperatora przy Radzie Stanu, Mikołaj Nowosilcow, niegdyś liberał i przyjaciel Czartoryskiego, z czasem – wraz z cesarzem Aleksandrem – skłaniający się coraz bardziej ku skrajnemu despotyzmowi. Jeszcze w 1813 r. imperator polecił Nowosilcowowi zorganizować w Królestwie policję, z czego wywiązał się on doskonale.
Imperatora szczególnie irytowała aktywność liberalnego stronnictwa sejmowego, nazywanego kaliszanami z racji pochodzenia braci Wincentego i Bonawentury Niemojowskich. Aleksander uważał się za dobroczyńcę Polaków i wszelkie działania opozycyjne, nawet w ramach konstytucyjnych uprawnień, traktował jako wyraz niewdzięczności. Kaliszanie spotykali się też często z krytyką ze strony bardziej ugodowo nastawionych rodaków, argumentujących, że ich działalność opóźnia obiecane przez imperatora przyłączenie do Królestwa wschodnich ziem dawnej Rzeczypospolitej, które zaczęto wówczas określać mianem ziem zabranych. Na zmianę stosunku władz rosyjskich do Polaków wpłynęła jednak w znacznie większym stopniu ewolucja poglądów Aleksandra I, który pod wpływem wystąpień rewolucyjnych w Europie Zachodniej, a nawet w samej Rosji tracił sympatię dla liberalizmu i coraz chętniej dawał posłuch swym najbardziej konserwatywnymkonserwatywnym doradcom. Eksperyment z monarchią konstytucyjną w Kongresówce cesarz zaczął uważać za nieudany, co skutkowało wprowadzeniem cenzury, ograniczeniem interpelacji poselskich, a w końcu – utajnieniem obrad sejmu.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DjKPAKaHd
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Konstytucja i praktyka rządzenia.
Słownik
nieznoszący sprzeciwu; osoba dominująca, narzucająca innym swoje zdanie i wolę, despotyczna
(z łac. census – oszacowanie majątku; obliczenie, spis ludności) ograniczenie zasady powszechności w prawie wyborczym, np. ze względu na wiek lub majątek
doktryna, która głosi hasła obrony dotychczasowego porządku społecznego oraz umacniania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet
podpisanie przez premiera lub ministra aktu urzędowego; wzięcie za akt całkowitej odpowiedzialności przez podpisującego
(fr. légitimisme od łac. legitimus - zgodny z prawem), doktryna polityczna głosząca nienaruszalność praw dynastii; uznawanie i przestrzeganie obowiązującego porządku prawnego
osoba, której powierzono sprawowanie władzy w danym państwie czy regionie w imieniu panującego władcy lub na czas jego nieobecności
(franc. la constitution octroyée; od octroyer – przyznawać, udzielać) konstytucja nadana przez władzę zwierzchnią (panującego) z pominięciem wcześniejszych procedur ustawodawczych; konstytucja narzucona
Słowa kluczowe
Królestwo Polskie, Królestwo Kongresowe, Kongresówka, Józef Zajączek, ziemie polskie w I połowie XIX w., Polacy pod zaborami, kongres wiedeński, konstytucja Królestwa Polskiego
Bibliografia
A. Chwalba, Historia Polski 1795‑1918, Kraków 1987.
System polityczny, prawo, konstytucja i ustrój Królestwa Polskiego 1815‑1830, pod red. L. Mażewskiego, Radzymin 2013.