Przeczytaj
W literaturze wszystkich epok można wskazać typy bohaterów, którzy wpisują się w różnorodne schematy i realizują odmienne zadania bądź funkcje. Ich usytuowanie w dziele często oparte jest na płci i roli – ograniczeniach bądź przywilejach – która się z nią wiąże. Analizując poszczególne konstrukty postaci ukazanych w dziełach literackich, nie sposób zatem nie bazować na stereotypachstereotypach płciowych, które umożliwiają kategoryzację bohaterów bądź ich działań, a także poszczególnych elementów fabuły.
Jak zauważa Urszula Tatur:
Typy kobiet w literaturze polskiej a ich stereotypy zawarte w warstwie językowej (na podstawie wybranych dzieł)Stereotyp w literaturze to »przedstawienie odwołujące się do powszechnych, silnie zakotwiczonych w świadomości społecznej danej grupy mniemań i wyobrażeń, nie poddawanych krytyce i uznawanych za prawdy niezbite. Stereotyp zaznacza swą obecność w różnych elementach dzieła literackiego, w jego strukturze fabularnej, w budowie postaci odpowiadającej potocznym wyobrażeniom o tym, jaki dany typ bohatera być powinien, w stylistyce opierającej się na sformułowaniach ustabilizowanych i obiegowych itp.« [...]**. Jak wynika z powyższej definicji, stereotyp sam w sobie nie jest kategorią literacką, a elementem koniecznym do jego zaistnienia jest właśnie znak słowny. Tekst literacki jest więc obszarem, na którym stereotyp jako konstrukt pozaliteracki może się na różne sposoby wyrażać.
Źródło: Urszula Tatur, Typy kobiet w literaturze polskiej a ich stereotypy zawarte w warstwie językowej (na podstawie wybranych dzieł), „Białostockie Archiwum Językowe” 2008, nr 8, s. 205–206.
Opozycyjność płci i związanych z nią funkcji spełnianych przez bohaterów w dziele uzależniona jest od epoki, przemian historyczno‑społecznych danego czasu, konwencji literackiej, cech właściwych poszczególnym utworom, a także przestrzeni, w której rozgrywa się akcja. Na ten ostatni aspekt zwraca uwagę Małgorzata Anna Packalén Parkman w kontekście utworów dotyczących wsi powstałych na przełomie XIX i XX wieku:
Femmes fatales polskiej wsi: seksualizm a konwencje społeczno-literackie w powieściach Orzeszkowej, Reymonta i Dąbrowskiej,Porównując utwory Elizy Orzeszkowej, Władysława Stanisława Reymonta i Marii Dąbrowskiej podejmujących problematykę wiejską, znajdziemy w nich bogaty materiał dotyczący obrazu kobiet i sposobu kreacji kobiecego świata. Jak można oczekiwać – życie kobiet wiejskich jest tam zdeterminowane, zarówno w wymiarze przestrzennym, jak i czasowym, odmiennymi od męskich ramami, zaś podział ról społecznych jest we wszystkich niemal utworach tych pisarzy podobny i – przynajmniej na powierzchni fabuły narracyjnej – podobnie niepodważalny. Analfabetyzm, całkowity lub częściowy, skazywał kobietę jak wiadomo na izolację geograficzną i świadomościową, co odzwierciedla się w strukturze wielu utworów tego okresu i gatunku. Stąd też zabiera ona powieściowy głos w wyjątkowych tylko sytuacjach. Stanowi jednak niewątpliwą okrasę narracyjną fikcjonalnego świata, gdzie najczęściej stawia się ją na straży domowego ogniska lub pozwala jej się wzbudzać namiętności.
Źródło: Małgorzata Anna Packalén Parkman, Femmes fatales polskiej wsi: seksualizm a konwencje społeczno-literackie w powieściach Orzeszkowej, Reymonta i Dąbrowskiej,, „Journal of Slavic Languages and Literatures” 2010, nr 50, s. 87–88.
Rola kobiet w omawianych utworach została ograniczona ze względu na codzienność mieszkanek wsi owego czasu i ograniczenia. Przyczyną były również braki w edukacji. Packalén Parkman wyprowadza wyraźną opozycję bohaterów męskich i kobiecych, których zadania podporządkowane są społecznej panoramie czasowej oraz przestrzennej:
Femmes fatales polskiej wsi: seksualizm a konwencje społeczno-literackie w powieściach Orzeszkowej, Reymonta i DąbrowskiejPodział ról na kobiece i męskie podporządkowany jest na pierwszy rzut oka podobnemu tradycyjnemu wzorcowi: życie mężczyzn wyznacza i określa praca na roli, zaś świat kobiety stanowi głównie dom, rodzina oraz praca w obejściu i w polu. Rytm życia literackich postaci kobiecych podporządkowany jest zatem tym i innym typowym dla kobiecego świata czynnikom. Współkonstruują one świat przedstawiony, stanowiąc jedną z dominant strukturalnych w większości utworów pisarzy tego okresu, podejmujących tematykę wiejską. Określają one i determinują nie tylko życie kobiety, ale również jej rolę i rangę w wiejskiej społeczności. Do czynników tych należą również wyznaczniki czasowe zarezerwowane z racji ich natury jedynie dla kobiet. Mam tu na myśli liczne ciąże i porody, chciane czy niechciane, które wyznaczają zarówno świat kobiet wiejskich, jak też i przede wszystkim ich życiowy los.
Źródło: Małgorzata Anna Packalén Parkman, Femmes fatales polskiej wsi: seksualizm a konwencje społeczno-literackie w powieściach Orzeszkowej, Reymonta i Dąbrowskiej, „Journal of Slavic Languages and Literatures” 2010, nr 50, s. 87–88.
W literaturze można wprawdzie wyróżnić wiele typów bohaterek, a jeszcze więcej – męskich bohaterów, których reprezentacja kulturowa na przestrzeni epok była nie tyle obfitsza, co bogatsza, ich podmiotowość była bowiem bardziej rozwinięta i częściej udzielano im głosu. Kobiety długo bywały jedynie obiektem – uczuć, uwagi – i ich literacka emancypacja to długotrwały proces. Można jednak wskazać takie kategorie, które posiadają swoich reprezentantów obojga płci. Zaliczają się do nich archetypy rodzica, rodzeństwa, kochanka tudzież kochanki, wreszcie osób zaangażowanych społecznie.
Słownik
(gr. stereo – stężały, twardy; typos – wzorzec, odcisk) – utrwalony w powszechnej świadomości pogląd na jakiś temat; wyobrażenie o człowieku, grupie społecznej lub narodzie oparte na niepełnych lub nieprawdziwych faktach; często krzywdzące uproszczenie oparte na wyróżnieniu jakiejś cechy, wyolbrzymieniu jej i przypisaniu całej grupie osób