O autorze

ROHx5kgCm2ijR

Fotografia przedstawia pociągłą twarz starszego, łysiejącego mężczyzny z wyraźnie zaznaczonym podbródkiem. Na twarzy widoczne są liczne, głębokie zmarszczki i bruzdy. Czoło mężczyzny jest wysokie, nos duży, oczy podpuchnięte. Mężczyzna ubrany jest w koszulę i marynarkę.

Eugène Ionesco (1909–1994) – francuski dramaturg pochodzenia rumuńskiego.

Stałym tematem jego twórczości jest miejsce człowieka w społeczeństwie – możliwości jednostki podlegającej prawom i normom, ułuda więzi międzyludzkich i pytanie o sens życia w niezrozumiałym świecie. Najważniejsze utwory Ionesco to Łysa śpiewaczka, Lekcja, Krzesła (uznawane za jego najlepszą sztukę), Nosorożec (1959) oraz Król umiera, czyli Ceremonie (1962). Ionesco jest też autorem zbioru opowiadań Journal en miettes (1967), powieści Samotnik (1973), dzienników (wydanych po polsku pt. Teraźniejszy przeszły, przeszły teraźniejszy).

Nieznośna absurdalność bytu

Katastrofa drugiej wojny światowej odcisnęła swoje piętno nie tylko na życiu codziennym setek milionów ludzi, ale także na europejskiej filozofii i sztuce. W obliczu wojennych okrucieństw nie do utrzymania było wywodzone jeszcze ze starożytności humanistyczne przekonanie o wyjątkowości człowieka i jego moralnej wyższości nad innymi stworzeniami. Najważniejszą filozoficzną odpowiedzią na powojenne dylematy był egzystencjalizmegzystencjalizmegzystencjalizm, którego głównymi przedstawicielami w latach 40. i 50. XX wieku byli Karl Jaspers, Jean‑Paul Sartre i Albert Camus (który odżegnywał się od miana egzystencjalisty, ale jego poglądy były zbieżne z założeniami tego nurtu). Egzystencjaliści badali sposób istnienia (egzystencję) człowieka w świecie. Zakładali, że człowiek jest istotą całkowicie wolną, ale wolność jest jego przekleństwem – zmusza bowiem do dokonywania wyborów i brania za nie odpowiedzialności (bez możliwości zrzucenia jej na siły wyższe, np. wolę boską czy los). Kluczowe dla opisania egzystencji człowieka w świecie było pojęcie absurdu.

W języku potocznym absurdabsurdabsurd to wydarzenie, sytuacja lub wypowiedź, które są wewnętrznie sprzeczne, nielogiczne, pozbawione sensu. Albert Camus określał zaś absurd jako sprzeczność pomiędzy świadomością, że życie ludzkie jest pozbawione sensu, a wysiłkami zmierzającymi do nadania mu sensu (wbrew świadomości, że nie mogę się one powieść):

Inaczej mówiąc, źródłem absurdu jest sprzeczność pomiędzy światem (jego obiektywnymi cechami) a ludzką świadomością (tym, jak postrzegamy świat, co chcemy w nim zobaczyć).

Teatr absurdu

Najpełniejsze artystyczne opracowanie filozoficzna idea absurdu odnalazła w literaturze – szczególnie w powieściach Alberta Camusa oraz w dramatach twórców związanych z tzw. teatrem absurdu, przede wszystkim Eugène’a Ionesco, Samuela Becketta, Friedricha Dürrenmatta i Jeana Geneta. Ich zróżnicowane artystycznie dzieła łączyła:

1. problematyka: samotność i bezradność jednostki wobec narzuconych z góry (przez siły wyższe, los, władze polityczne, społeczeństwo) reguł,

2. sposób przedstawienia tej problematyki: poprzez kreowanie świata absurdalnego, pełnego niemożliwych i niezrozumiałych wydarzeń, w którym człowiek nie potrafi się odnaleźć.

Absurd władzy

Teatr absurdu to nurt w dramaturgii europejskiej po II wojnie światowej, obejmujący utwory nacechowane absurdalną, nielogiczną budową świata przedstawionego, zniekształcającego świat rzeczywisty w celu pokazania jego bezsensowności, zakłamania, chaosu oraz bezradności jednostki; najważniejszymi twórcami zaliczanymi do tego nurtu byli: Eugène Ionesco, Samuel Beckett, Friedrich Dürrenmatt i Jean Genet.

Źródłem różnicy w interpretacjach problemu władzy były ówczesne realia polityczne. Dramaturdzy tacy jak Ionesco czy Beckett żyli w państwach demokratycznych, ciesząc się wolnością wypowiedzi. Po drugiej stronie żelaznej kurtyny pisarze mierzyli się natomiast z cenzurą i innymi formami przemocy ze strony autorytarnych państw komunistycznych. Punktem wspólnym obu ujęć władzy w teatrze absurdu był język jako narzędzie kontroli i przymusu.

Przemoc języka

Lekcja, wystawiona w paryskim teatrze na początku lat pięćdziesiątych, należy dziś do klasyki teatru absurdu, a Ionesco uchodzi za nobliwego klasyka. Dramaturg tropi i wyszydza wszelkiego rodzaju stereotypy, uważa, że język przestał służyć porozumieniu ludzi, a stał się narzędziem „wmówień i wymóżdżeń”. Ludzie operują schematami językowymi, prawdziwe myśli i własną głupotę ukrywają pod pseudointelektualnym bełkotem. Jan Błoński uważał, że dramaturgia Ionesco zaczęła się od przerażenia bełkotem. W Lekcji Profesor robi wrażenie uczonego, ale jego wykłady są pełne bredni. Zdarzenia zostały zredukowane do minimum, sztuka oparta jest na dialogach pełnych przemocy werbalnej. Rozmowa Profesora i Uczennicy polega na szybko po sobie następujących pytaniach i odpowiedziach, stąd podobieństwo do przesłuchania policyjnego. Zachowanie Uczennicy przypomina reakcje typowe dla osoby oskarżonej, a Profesora - oskarżyciela. Język jest tu instrumentem przemocy i władzy. Autor sięgnął po rozwiązania sceniczne podobne do tych zastosowanych w Łysej śpiewaczce. Niewielka liczba bohaterów, zamknięta, wyraźnie ograniczona przestrzeń i krótki czas akcji skupiają uwagę widza na ważnych treściach: dominacji jednostki nad jednostką. Język, jego siła, natężenie, głos funkcjonują tu jako instrument przemocy. Staje się metaforyczną ilustracją propagandy opartej na demagogii, która służy terrorowi i tyranii.

Słownik