Krytyka metafizyki

Filozof poddał krytyce metodę filozofii – metafizykimetafizykametafizyki. Zauważył, że zajmuje się ona przedmiotami znajdującymi się poza obszarem doświadczenia, a chce uzyskać naukową pewność.

RrkYthBWrI4hZ1

Grafika przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Jego włosy są ufryzowane. Nad uszami ułożone w dwa loki. Mężczyzna ubrany jest w surdut i koszulę. Pod grafiką znajduje się podpis w języku niemieckim: Immanuel Kant, urodzony 22 kwietnia 1724 roku w Królewcu.

Kantowską teorię poznania charakteryzuje nie tylko połączenie racjonalizmuracjonalizmracjonalizmu z empiryzmemempiryzmempiryzmem, ale i agnostycyzmagnostycyzmagnostycyzm. Filozof założył rozróżnienie rzeczy jako zjawiska – tego, co jest przedmiotem zmysłów, oraz rzeczy „samej w sobie” (Ding an sich), noumenunoumennoumenu, rzeczy takiej, jaką jest naprawdę. Podczas gdy zjawiska są, zdaniem Kanta, poznawalne, rzeczy „same w sobie” pozostają niepoznawalne (poznanie ludzkie jest zatem ograniczone). Agnostycyzm nie doprowadził jednak Kanta do zanegowania myśli o konieczności poznania świata; świat zjawisk – fenomenów jest przecież światem człowieka, jego rzeczywistością; ludzie postrzegają ją w podobny sposób i mogą tworzyć dotyczącą jej wiedzę.

Rozum ma odnosić poznanie uzyskane dzięki aktywności zmysłów i intelektowi (częściowe i ograniczone) do tego, co nieskończone, absolutne, całościowe. Dokonuje tego dzięki posiadaniu pojęć‑idei, takich jak: dusza, wszechświat, Bóg. Idee te ujmują całość doświadczenia: wewnętrznego, zewnętrznego i wszelkiego innego. Są one podstawą metafizyki. Sprawdzając je, Kant poddał metafizykę krytyce. Ukazał bowiem, że idee te stanowią cel rozumu, który dąży do nich i nie może zrealizować tego dążenia. Jak powiada Kant, można wskazać na potrzebę istnienia takich idei, nie można natomiast mówić o ich rzeczowej podstawie, o realności (ale zarazem nie sposób dowodzić ich nieistnienia!). Nie są one zatem przedmiotem poznania. Dlatego filozof twierdził, że metafizyka (psychologia, kosmologia i teologia) jest przedsięwzięciem przynajmniej problematycznym, dalekim od ideału nauki, pełnym sprzeczności, pozornych dowodów, nielogiczności. Z drugiej strony Kant nie negował możliwości metafizyki, przyjął przecież istnienie rzeczy „samych w sobie” (stanowiących podstawę, niedowiedzioną, jego myśli; dzięki temu założeniu dystansował się od idealizmu). Nie mogąc zbudować metafizyki jako wiedzy, Kant uczynił ją sferą postulatów rozumu praktycznego.

Postulaty rozumu praktycznego

Aby jednak takie ujęcie prawa moralnego miało sens, Kant wprowadza postulaty rozumu praktycznego (łączące tę krytykę z Krytyką czystego rozumu), „idee regulatywne”.

Po pierwsze, imperatyw moralny ma sens, jeśli przyjmiemy, że człowiek jest istotą wolną, niezależną od praw przyrody; tylko wówczas może on odpowiedzialnie realizować nakaz, być sprawcą czynu. Wolność stanowi wszakże problem z zakresu metafizyki; nie sposób dowieść jej istnienia, można jednak je założyć. Tak oto rozum praktyczny rozwiązuje antynomie czystego rozumu. Według Kanta człowiek jest istotą żyjącą w dwóch porządkach (dwóch światach): zjawisk i zmysłów (tu jest zdeterminowany przez prawa natury, przyczynowości – one stanowią przedmiot badań nauki) oraz rozumu (tu jest wolny). Filozof przyjmuje jeszcze dwa postulaty rozumu praktycznego: nieśmiertelność duszy (jest niezbędna dla postępu w moralności; ten, utrzymuje Kant, niemożliwy jest w ciągu jednego życia – to zresztą jedno z ciemniejszych miejsc jego myśli) i istnienie Boga (gwarancja sprawiedliwości).

Tak więc, zdaniem Kanta, prawdy metafizyczne, niedostępne dla czystego rozumu (mówiącego o świecie zjawisk), są dostępne dla rozumu praktycznego, realizującego postulaty woli; należy zatem postępować tak, jakby prawdy te istniały. Są one wytworem rozumu, przejawem jego pragnień i dążeń. Z drugiej strony to czysty rozum staje się podstawą budowania moralności.

Władza sądzenia

Dopełnieniem poprzednich krytyk stała się Kantowska Krytyka władzy sądzenia, poświęcona estetyceetykaestetyce – filozofii sztuki oraz problemowi celowości w przyrodzie. Władzę sądzenia określa filozof jako zdolność ujmowania różnorodnych zjawisk z perspektywy władającej nimi aprioryczneja prioriapriorycznej zasady (zakładającej celowość przedmiotu). Cechą znamienną myśli Kanta jest dążenie do odróżnienia sądów poznawczych i moralnych od sądów estetycznych.

Jak dowodzi Kant, przeżycia estetyczne – związane z władzą smaku – powstają w wyniku współdziałania wrażeń, wyobrażeń i sądów, a więc odwołują się do całości władz podmiotu. Doświadczenie estetyczne miało według Kanta w sposób chwilowy godzić człowieka ze światem natury (łączyć porządek moralny z porządkiem przyrodniczym, harmonizować zmysłowość, intelekt i rozum); w doświadczeniu estetycznym spotykają się: zjawiskowy kształt zmysłowy z noumenalną ideą.

Ważne w Kantowskiej estetyce jest rozróżnienie piękna i wzniosłości:

• piękno – związane ze skończonością, z aspektem jakościowym, z kontemplacją przedmiotu, z tym, co harmonijne;

• wzniosłość – związana z nieskończonością, z aspektem ilościowym, z odczuciami podmiotu, także z tym, co nieharmonijne.

Słownik