Anne Applebaum Gułag

[...] od wysp na Morzu Białym po brzegi Morza Czarnego; od kręgu arktycznego po równiny Azji Centralnej; od Murmańska po Workutę i Kazachstan; od centrum Moskwy po przedmieścia Leningradu.

2 Źródło: Anne Applebaum, Gułag, Warszawa 2018, s. 15–16.

Anne Applebaum Gułag

Fale masowych aresztowań w latach 1937 i 1938 zainicjowały okres niezwykle dynamicznej ekspansji Gułagu. Już pod koniec lat trzydziestych łagry można było znaleźć we wszystkich dwunastu strefach czasowych Związku Sowieckiego.

3 Źródło: Anne Applebaum, Gułag, Warszawa 2018, s. 17–18.

Anne Applebaum Gułag

dał początek własnej literaturze, miał własnych zbrodniarzy i bohaterów. Odcisnął głębokie piętno na wszystkich, którzy przez niego przeszli – dotyczy to zarówno więźniów, jak i strażników. Wiele lat po uwolnieniu, mieszkańcy Gułagu potrafili rozpoznać na ulicy swoich współtowarzyszy – wystarczyło, że zobaczyli „wyraz ich oczu”.

4 Źródło: Anne Applebaum, Gułag, Warszawa 2018, s. 19.

Włodzimierz Bolecki „Inny świat”. Lekcja literatury z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim i Włodzimierzem Boleckim

gdy znalazłem się w 1940 roku w łagrze, uderzyło mnie, że jego istotą jest zamykanie w nim ludzi przeznaczonych na wyginięcie, na śmierć. W niemieckich obozach zagłady prawie natychmiast prowadzono więźniów do komór i zagazowywano ich. W łagrach sowieckich droga do śmierci trwała długo, niekiedy kilka, kilkanaście lat. Sowietom chodziło o maksymalne wykorzystanie siły roboczej. Więźniowie łagrów mieli umrzeć, ale wcześniej mieli za darmo, jako niewolnicy, pracować dla państwa.

5 Źródło: Włodzimierz Bolecki, „Inny świat”. Lekcja literatury z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim i Włodzimierzem Boleckim, Kraków 2000.

Nikołaj Iwanow Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938

Skupię się natomiast szerzej na przykładzie kobiet i dzieci, które były represjonowane właśnie z pobudek ideologicznych!
Przywołam tu wydany przez komisarza Jeżowa 15 sierpnia 1937r. słynny rozkaz 00486, w którym na wstępie zalecał przystąpić do represjonowania rodzin skazanych w ramach operacji Polskiej 1937‑38, a potem został rozszerzony na żony i dzieci „zdrajców ojczyzny” (wragi naroda) we wszystkich operacjach Wielkiego TerroruWielki TerrorWielkiego Terroru. Należy przy tym nadmienić, że już w preambule rozkazu zawarto słowa o rozszerzeniu represjonowania rodzin „wszystkich zdrajców ojczyzny, członków prawotrockistowskiej szpiegowsko‑dywersyjnej organizacji, osadzonych przez kolegium wojskowe i wojenny trybunał pierwszej i drugiej instancji, poczynając od 1 sierpnia 1936 r.”. To rozszerzenie „wstecz” pozwala przypuszczać, że rozkaz miał stać się ogólnym wzorem dla rozprawy z rodzinami „wrogów ludu”, skazanymi we wcześniejszych czystkach oraz innych operacjach Wielkiego Terroru. Wytyczne rozkazu zostały rozciągnięte przez Jeżowa 2 października 1937 r. także na rodziny represjonowanych Polaków oraz tzw. harbińców. Zdaniem prof. Iwanowa ( historyk z Wrocławia) rozkaz 00486 dotyczący represji rodzin osób skazanych stał się tak w pierwszym etapie, jak też po jego zmianach integralnym elementem nie tylko całej operacji polskiej, ale miał również stanowić formę represji, stosowaną w innych operacjach narodowościowych, które komisarz Jeżow planował niebawem rozpocząć.

Obozy dla żon zdrajców ojczyzny
W myśl rozkazu represjami mieli zostać objęci najbliżsi (żona i dzieci) oraz potencjalnie pozostający na utrzymaniu skazanej głowy rodziny. Do aresztowań wyznaczono żony będące w prawnym lub faktycznym (konkubinat) związku ze skazanym w momencie aresztowania. Aresztowaniom podlegały również rozwiedzione żony, o ile wiedziały „o kontrrewolucyjnej działalności”. Jedyną drogą uniknięcia wieloletniego wyroku było w myśl rozkazu „zdemaskowanie swoich mężów” i poinformowanie o ich działalności, udostępnienie dowodów, które mogły posłużyć za podstawę do aresztowania.
Zgodnie z wytycznymi w artykule 11 rozkazu:
„Specjalna komisja rozpatruje sprawy żon skazanych zdrajców ojczyzny i dzieci od 15 roku życia, które są społecznie niebezpieczne i zdolne do antysowieckich działań”.
Decyzje o aresztowaniach w konkretnych przypadkach podejmowali jednoosobowo szefowie NKWD i UNKWD, po czym drogą listowną lub telegraficzną przesyłali zebrane materiały do Kolegium Specjalnego NKWD. Zebrane w terenie dowody rozpatrywało przez Specjalne Kolegium NKWD ZSRR (OSO). Po rozpatrzeniu „ostateczna decyzja o każdej rodzinie, z jednoczesnym wskazaniem miejsca uwięzienia (obozu)” była przekazywana komendantom NKWD i UNKWD w terenie. Zgodnie z wytycznymi rozkazu „żony zdrajców ojczyzny zostają skazane w zależności od stopnia socjalnego niebezpieczeństwa na minimum 5–8 lat obozu”. Niezależnie od wiedzy o potencjalnej działalności kontrrewolucyjnej miały odbywać wyrok w wyznaczonych reedukacyjnych pracy.
„16. Skazane przez Specjalną Komisję żony zdrajców ojczyzny kierować w celu dobycia kary do specjalnego oddziału Teminkowskiego obozu pracy, według indywidualnych poleceń GUŁagu NKWD ZSRR. Skierowania do obozów następują według dotychczasowego porządku” (Sommer Operacja Antypolska NKWD 1937–1938. Geneza i przebieg ludobójstwa popełnionego na Polakach w Związku Sowieckim 2014: 226–230).
Dziecięce kolonie karne NKWD
Zgodnie z założeniami rozkazu komisarza Jeżowa represjami miały zostać objęte również dzieci skazanych „wrogów ludu”. Szczególną uwagę zwracano na młodzież powyżej piętnastego roku życia, potencjalnie „niebezpieczną społecznie i zdolną do antysowieckiej działalności”. Najmłodsze dzieci (karmione piersią) pozostawiano z matkami w obozach do osiągnięcia 1,5 roku, po czym je im odbierano. Pozostałe miały trafiać do specjalnie organizowanych żłobków i domów dziecka.
Najstarsze w wieku powyżej piętnastego roku życia, zdolne do stawiania oporu, trafiały do obozów lub kolonii karnych.
„18. Niebezpieczne społecznie dzieci skazanych będą kierowane do obozów, kolonii karnych NKWD lub domów dziecka o specjalnym reżimie według indywidualnych poleceń GUŁagu NKWD– dla pierwszej i drugiej grupy oraz wytycznymi AHU (zarząd administracyjno‑gospodarczy) NKWD ZSRS– dla trzeciej grupy”.
Logika ludobójstwa była widoczna w samym rozkazie. Dzieci skazanych „wrogów ludu” i „polskich szpiegów”, oderwane od wysłanych do obozów koncentracyjnych matek, nazywano w rozkazie Jeżowa konsekwentnie „sierotami”:
„19. Wszystkie dzieci‑sieroty po wydaniu wyroku skierować:
a) Dzieci w wieku od 1–1,5 roku do pełnych 3 lat – do domów dziecka i żłobków Ludowych Komisariatów Zdrowia republiki w stałych miejscach zamieszkania;
b) Dzieci w wieku od 3 do 15 lat – do domów dziecka Ludowych Komisariatów Oświaty innych republik, krajów i okręgów (zgodnie z ustaloną dyslokacją) z wyjątkiem Moskwy, Leningradu, Kojowa, Tbilisi, Mińska, miast portowych i pogranicznych.”
Tylko dzieci karmione piersią miały trafiać razem z matkami do obozów koncentracyjnych, skąd po osiągnięciu 1,5 roku były przenoszone do żłobków Ludowych Komisariatów Zdrowia. Podobny los spotykał dzieci do lat 3. Starsze „sieroty” kierowano natomiast do domów dziecka Ludowych Komisariatów Oświaty, które miały stać się swoistymi szkołami komunistycznych „janczarów”. W rozkazie baczną uwagę zwrócono na postawę ideologiczną personelu:
„25. Naczelnicy organów NKWD w miejscach, gdzie znajdują się domy dziecka Ludowych Komisariatów Oświaty przeznaczone do przyjęcia dzieci skazanych, razem z kierownikami lub przedstawicielami OBŁONO [Obwodowe Wydziały Nauki i Oświaty] sprawdzają personel domów: osoby politycznie chwiejne, nastwione antysowiecko i zdemoralizowane – zwolnić. Na miejsce zwolnionych kompletować personel domów dziecka z osób sprawdzonych, stałych politycznie, mogących prowadzić zajęcia i wychowywać przybywające dzieci.”
Oprócz ludobójczej w swej istocie logiki rozkazu niszczącego całe rodziny, grupy społeczne i narodowe – widać w tym dokumencie obawę katów przed dziećmi ofiar terroru. Zgodnie z dyrektywami komisarza Jeżowa dzieci nie powinny nigdy poznać losów swoich bliskich, by nie stanowić w przyszłości potencjalnego niebezpieczeństwa dla reżimu sowieckiego. Oderwane od rodzeństwa, rówieśników z własnej grupy narodowościowej, przesiedlone do dziecięcych obozów czy specjalnych domów dziecka w odległych rejonach ZSRR powinny ulec pełnej sowietyzacji i rusyfikacji.
27. Ludowi Komisarze Spraw Wewnętrznych republik i naczelnicy oddziałów NKWD krajów i okręgów przekazują osobiście, drogą telegraficzną, zastępcy naczelnika AHU NKWD ZSRS tow. Szepersowi imienne listy dzieci i matek, które zostały aresztowane. Na listach powinno być nazwisko, imię i imię ojca, data narodzin dziecka i w której jest klasie.
Dzieci na liście wpisywane są grupami, kompletowane w ten sposób, by do tego samego domu dziecka nie trafiły dzieci spokrewnione ze sobą czy znające się. Władze chciały doprowadzić do pełnej indoktrynacji, więc „sieroty” miały być objęte nadzorem i nieustanną obserwacją. Widać tu wyraźny lęk katów przed potencjalną zemstą ofiar.
„33. Za obserwację politycznych nastrojów dzieci skazanych, naukę i wychowanie odpowiadają Ludowi Komisarze Spraw Wewnętrznych republik i kierownicy oddziałów NKWD krajów i okręgów”.
Rozpoczęcie akcji represji wobec rodzin skazanych doprowadziło w krótkim czasie do zapełnienia wszystkich domów dziecka. Władze były zmuszone do budowy siatki takich placówek o specjalnym reżimie, które okazywały się „ulepszoną” wersją „dziecięcych obozów reedukacyjnych”. Jak podaje w swej pracy Iwanow, nowo powstałe domy dziecka miały stać się w istocie niejako szkołami komunistycznych „janczarów”, gdzie w duchu fanatycznej wierności Stalinowi i partii bolszewickiej wychowywano potomków ofiar reżimu. Po latach, gdy zelżał terror stalinowski i wypuszczono z obozów żyjące jeszcze matki (ojcowie z reguły byli rozstrzelani lub zginęli w GUŁagu), w „odtworzonych” rodzinach powstawał wewnętrzny mur nieufności. Wychowane na fanatycznych komunistów dzieci widziały w matkach nadal „wrogów ludu”. Prowadziło to często do ponownych dramatów i rozpadu połączonej po latach familii.

10 Źródło: Nikołaj Iwanow, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, Kraków 2014, s. 289–291.