Przeczytaj
Informacje o Ignacym Krasickim znajdziesz m.in. w lekcji: Bajki Ignacego KrasickiegoBajki Ignacego Krasickiego
Bajkopisarstwo
Sztuka rymotwórczaW różnych rzeczy postaci i różnego zwierza
Bajka prosto do celu moralnego zmierza.
Co zwierzęta gadają, w czym się mylnie rządzą,
Niech się stąd uczą ludzie, niech równie nie błądząŹródło: Franciszek Ksawery Dmochowski, Sztuka rymotwórcza, oprac. Stanisław Pietraszko, Wrocław 1956, s. 58.
Tak pisał Franciszek Ksawery Dmochowski w Sztuce rymotwórczej, określając jedną z najważniejszych cech bajki jako gatunku typowego dla literatury oświecenia ‒ jej przesłanie dydaktyczno‑moralizatorskie. Za pierwszego twórcę bajek uznaje się legendarnego niewolnika Ezopa z Frygii (VI wiek p.n.e.). Opowiadane przez niego przypowieści zostały spisane w formie krótkich utworów narracyjnych przez Fedrusa. Powstał wówczas imponujący zbiór pięciu ksiąg liczący sto trzy utwory. Ezop był niewolnikiem, dlatego nie mógł bezpośrednio formułować swoich obserwacji i refleksji, stąd jego opowieści są pełne aluzji i niedomówień. Informacje te były więc zakamuflowane, a jego opowieści – pełne aluzji i niedomówień. Od nazwiska pierwszego bajkopisarza wywodzi się określenie „mowa ezopowamowa ezopowa”, oznaczające rodzaj komunikacji między autorem a czytelnikiem, który polega na celowo aluzyjnym przedstawianiu treści. Greckim naśladowcą bajek Ezopa był Babrios (I‒II wiek), jednak tworzone przez niego utwory nie zyskały takiej popularności, jak teksty Ezopa utrwalone przez Fedrusa. Nobilitacja bajkopisarstwa jako gatunku moralizatorsko‑dydaktycznego nastąpiła w Europie dopiero w XVII wieku. To wtedy rozbudowane bajki narracyjne zaczął tworzyć najsłynniejszy francuski bajkopisarz – Jean de La Fontaine (1621–1695), który utorował drogę rozwoju gatunku w epoce oświecenia.
BajkaBajki dzielono również między innymi na apologus i parabolę.
„Apologus to utwór, który przedstawia działania zwierząt, roślin i bytów nieożywionych [...]. Celem apologu było oświetlenie obyczajów ludzkich i nauki moralne. Twórczość wzorcową reprezentował w tym zakresie Ezop. Parabola był to utwór objaśniający ukrytą pod fikcyjnym wydarzeniem prawdę ogólną; zachowania, czyny przedstawionych w nim postaci ludzkich egzemplifikować miały – niejako przez porównanie z sytuacjami znanymi z codziennego doświadczenia – typowe postawy moralne i skłonności ludzkie; jako najpospolitsze przykłady brane były przypowieści biblijne, np. o synu marnotrawnym”.Źródło: Zbigniew Goliński, Bajka, [w:] Słownik literatury polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowej, Wrocław 1977, s. 26.
Rozwój gatunku w Polsce
W Polsce, w epoce renesansu, po gatunek bajki sięgnął jako pierwszy Biernat z Lublina. Wykorzystywał on przede wszystkim wątki zapoczątkowane przez Ezopa. Większą popularnością bajkopisarstwo cieszyło się jednak dopiero w epoce oświecenia. Przyjmuje się, że XVIII wiek to apogeum rozwoju gatunkowego bajki – tworzyło je wielu cenionych polskich pisarzy. To wówczas ukształtowały się w pełni normy gatunkowe oraz powstawało wiele rozpraw teoretycznych, w których łączono bajkę z ważnymi przesłaniami społecznymi.
Największą popularnością cieszyły się utwory pisane przez Ignacego Krasickiego. Poeta jest autorem dwóch zbiorów – Bajek i przypowieści oraz Bajek nowych. Zgodnie z utrwalonymi w tradycji literackiej normami bohaterami tekstów Krasickiego były najczęściej zwierzęta, reprezentujące określone typy ludzkich charakterów, zaś on sam przyjmował postawę moralisty i krytycznego obserwatora sytuacji społeczno‑politycznej Rzeczpospolitej. Dążył jednak do uniwersalizacji wymowy bajek, zwracając uwagę na charakterystyczne postawy i zachowania ludzi. Do dziś wiele z bajek Krasickiego nie straciło na aktualności, a poeta uznawany jest za jednego z bardziej przenikliwych obserwatorów współczesnych mu czasów.
Ptaszki w klatce„Czegoż płaczesz? – staremu mówił czyżyk młody –
Masz teraz lepsze w klatce niż w polu wygody.”
„Tyś w niej zrodzon – rzekł stary – przeto ci wybaczę;
Jam był wolny, dziś w klatce – i dlatego płaczę.”Źródło: Ignacy Krasicki, Ptaszki w klatce.
Dzieci i żabyKoło jeziora
Z wieczora
Chłopcy wkoło biegały
I na żaby czuwały:
Skoro która wypływała,
Kamieniem w łeb dostawała.
Jedna z nich, śmielszej natury,
Wystawiwszy łeb do góry,
Rzekła: «Chłopcy, przestańcie, bo się źle bawicie!
Dla was to jest igraszką, nam idzie o życie».Źródło: Ignacy Krasicki, Dzieci i żaby.
Ignacy KrasickiOwa przenikliwość doszła do głosu najpełniej w Bajkach i przypowieściach. I w nich niekiedy Krasicki drwi ze świata, ośmiesza ludzkie wady i słabości, moralizuje, uczy skromności, poczucia miary, przestrzega przed pychą, zadufaniem, odsłania pozorne wartości. Przede wszystkim jednak rozpoznaje i celnie opisuje istotne mechanizmy rządzące światem i ludzkim postępowaniem. Dość powszechnie uważa się, że bajki ujawniają najbardziej osobiste przeświadczenia autora. Że w tych krótkich, najczęściej alegorycznych utworach [...] poeta zawarł najpełniejszy, choć zróżnicowany wewnętrznie opis i osąd ludzkiego losu – aktualny wtedy i uniwersalny do dziś
Źródło: Józef Tomasz Pokrzywniak, Ignacy Krasicki, Warszawa 1992, s. 58.
Jagnię i wilcyZawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.
Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię;
Już go mieli rozerwać; rzekło: „Jakim prawem?”
„Smacznyś, słaby i w lesie!” – Zjedli niebawem.Źródło: Ignacy Krasicki, Jagnię i wilcy.
DewotkaDewotce służebnica w czymsiś przewiniła
Właśnie natenczas, kiedy pacierze kończyła.
Obróciwszy się przeto z gniewem do dziewczyny,
Mówiąc właśnie te słowa: «…i odpuść nam winy,
Jako my odpuszczamy», biła bez litości.
Uchowaj, Panie Boże, takiej pobożności!Źródło: Ignacy Krasicki, Dewotka.
Słownik
(gr. allēgoría od allēgoréo – mówię w przenośni, obrazowo) postać, idea lub wydarzenie, które poza dosłownym znaczeniem ma również sens przenośny; w przeciwieństwie do symbolu alegorię interpretuje się jednoznacznie; np. kobieta z wagą i przepaską na oczach jest alegorią sprawiedliwości
(gr. synkrētismós – sojusz miast kreteńskich; połączenie) gatunek, który posiada cechy co najmniej dwóch z trzech rodzajów literackich: epiki, liryki lub dramatu
(łac. classicus – należący do pierwszej, najlepszej klasy) postawa artystyczna wyrażająca się naśladowaniem pełnych proporcji i umiaru wzorów antycznych w sztuce; także nazwa prądu literackiego epoki oświecenia, wyróżnianego obok sentymentalizmu i rokoka
(nazwa wywodzi się od starożytnego bajkopisarza Ezopa) sposób formułowania wypowiedzi tak, aby treść została przekazana w sposób ukryty, zawoalowany; jako sposób komunikacji autora z czytelnikiem język ezopowy był stosowany w polskiej literaturze szczególnie w okresach natężonej cenzury, na przykład podczas zaborów