Fryderyk Wilhelm, czyli Wielki Elektor

Wojna trzydziestoletnia przyniosła Fryderykowi Wilhelmowi znaczne korzyści terytorialne: na mocy pokoju westfalskiego z 1648 r. uzyskał on część Pomorza Zachodniego po wymarłej miejscowej dynastii Gryfitów. Południowo‑zachodnie wybrzeże Bałtyku zagarnęli wówczas Szwedzi i na opanowanie ujścia Odry przyszło Hohenzollernom czekać do początku XVIII w. W trakcie II wojny północnej na mocy traktatów welawsko‑bydgoskich z 1657 r., w zamian za wejście do koalicji antyszwedzkiej, Fryderyk Wilhelm uzyskał zwolnienie z zależności lennej od Rzeczypospolitej w Prusach Książęcych oraz ziemie lęborską i bytowską jako lennalennolenna.

Panowanie nad rozrzuconymi krajami decydowało zarówno o specyfice ustrojowej państwa Hohenzollernów, jak też o ich polityce zagranicznej. Był to konglomeratkonglomeratkonglomerat ziem różniących się od siebie prawem, tradycjami ustrojowymi i znaczeniem reprezentacji stanowych, a jedynym elementem łączącym je była osoba panującego. Z racji położenia swych ziem elektorzy brali aktywny udział w konfliktach zarówno w zachodniej, jak i wschodniej części kontynentu, byli więc zmuszeni lawirować między potęgami Europy. W XVII w. Brandenburgia nie zaliczała się bowiem jeszcze do mocarstw.

Rftucau5AphUH

Obraz przedstawia Fryderyka Wilhelma stojącego w ciemnym pomieszczeniu. Ma on długie włosy i jest ubrany w ciemną zbroję przepasaną złotą szarfą. W rękach trzyma szablę która znajduje się w pochwie.

RkE18uSSeYNbq1

Obraz przedstawia podpisanie pokoju westfalskiego. Ukazuje on wnętrze ratusza, gdzie kilkudziesięciu mężczyzn w odświętnych strojach stoi wokół stołu, na którym zgromadzone są dokumenty. Nad nimi znajduje się żyrandol z osadzoną figurą Matki Boskiej.

Pokój westfalski położył kres nadziejom na wzmocnienie pozycji cesarza względem książąt RzeszyRzeszaRzeszy. Dzięki przyznaniu tym ostatnim prawa do zawierania sojuszy i suwerenności w sprawach wewnętrznych powstały dogodne warunki do budowania absolutyzmuabsolutyzmabsolutyzmu w księstwach Rzeszy. Skorzystał na tym i elektor brandenburski. W 1651 r. Fryderyk Wilhelm scentralizował zarząd wszystkimi swymi posiadłościami, powierzając go działającej u jego boku Tajnej Radzie. Wkrótce zorganizowano dalsze instytucje centralne, z których najważniejsze miały za zadanie ściąganie podatków na utrzymanie armii. Wyznaczeni w poszczególnych prowincjach, ale podlegający centralnemu urzędowi komisarze wojenni przejęli kompetencje organów skarbowych wybieranych dotąd przez reprezentacje stanowe.

RJPBU7SIslmYK

Obraz przedstawia Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma pierwszego wraz z żoną, księżniczką Oranii‑Nissau Luizą stojących wieczorem we dworze. Fryderyk ma długie siwe włosy, jest ubrany w srebrną zbroję i gruby czerwony płaszcz z białymi zdobieniami. W prawej ręce trzyma najprawdopodobniej buławę, którą podpiera się o stolik na którym leży korona o identycznych zdobieniach jak jego płaszcz. Luiza ma czarne włosy, kolczyki i naszyjnik z pereł. Jest ubrana w białą suknię ze złotymi rękawami i czarną futerkową ozdobą na lewym ramieniu. Jest niższa od męża. Małżeństwo stoi przed masywnymi kolumnami, a za nimi widać ogród z drzewami, jezioro, a w oddali wzgórza.

R97WzmcggXPPD1

Rysunek przedstawia Pruski sztandar z wcięciem po prawej stronie. W centralnej części sztandaru w białym kole znajduje się czarny orzeł w złotej koronie trzymający w szponach złoty miecz i strzały. Nad nim widać biały napis na czerwonym tle Pro gloria et patria. Koło jest otoczone złotymi gałązkami oliwnymi, związanymi w dolnej części czerwoną wstążką. W górnej części koła znajduje się duża złota korona. W cztery rogi sztandaru rozchodzą się czerwone pasy ze zdobieniami podobnymi do tych wokół orła, zaś obszar pomiędzy pasami jest niebieski. Boki sztandaru pokryte są złotymi frędzlami.

Jeszcze w trakcie wojny trzydziestoletniej elektor utworzył stałą armię. Z początku liczyła ona niecałe 8 tys. żołnierzy, lecz u schyłku panowania Fryderyka Wilhelma już 31 tys. Aby zdobyć środki na jej rozbudowę, elektor zabiegał o subsydia z zagranicy, co wciągnęło Brandenburgię w wojny przeciw Francji na zachodzie Europy. Uciekał się również do wymuszania podatków na reprezentacjach stanowych w swych krajach. Odbywało się to etapami, a władca raz mówił o konieczności obrony państwa przed wrogami, innym razem szantażował groźbą użycia siły. W 1653 r. uzyskał od stanów brandenburskich zgodę na pobór podatków bez zasięgania ich opinii, co okupił obietnicą, że państwo zachowa panujący ustrój społeczno‑gospodarczy, oparty na poddaństwie osobistym, ekonomicznym i sądowym chłopów. Do najostrzejszego konfliktu doszło w Prusach Książęcych w latach 1661–1663. Tamtejsza opozycja antyelektorska, reprezentująca szlachtę szukała oparcia w Rzeczypospolitej, nie zważając na to, że elektor nie był już wasalem króla polskiego. Choć opór złamano, podobne głosy podnosiły się również później. W 1670 r. żołnierze elektora porwali z Warszawy przywódcę opozycji pruskiej Krystiana Kalksteina, który szukał w Polsce azylu. Rzeczpospolita była zbyt zajęta wewnętrznymi sporami, by prowadzić wobec elektora zdecydowaną politykę. Dwa lata później, korzystając z najazdu tureckiego na Podole, elektor rozkazał stracić więźnia.

Powstanie Królestwa w Prusach

R11JN8J5OpxHs1

Obraz przedstawia Fryderyka Wilhelma pierwszego stojącego w ciemnym pomieszczeniu. Ma on krótkie siwe włosy i jest ubrany w srebrną zbroję przepasaną czerwoną szarfą. Na lewym ramieniu ma zarzucony czerwono biały płaszcz. W prawej ręce trzyma buławę, którą opiera o stół pokryty granatowym obrusem, na którym leży zdobiona korona.

Zasługą Fryderyka I, który objął tron po śmierci Wielkiego Elektora w 1688 r., było zdobycie międzynarodowego uznania dla przyjętego przezeń w 1701 r. tytułu króla w Prusach. Miało to służyć podniesieniu prestiżu dynastii, podobnie jak berliński dwór, będący naśladownictwem Wersalu. Jednak syn i następca Fryderyka, Fryderyk Wilhelm I, panujący od 1713 r., nad życie dworskie przedkładał atmosferę wojskowego placu ćwiczeń i obozu, a główną jego troską był rozwój armii. Liczebność wojsk pruskich w 1740 r. – roku śmierci króla – przekroczyła 70 tys. żołnierzy, co dawało im czwarte pod tym względem miejsce w Europie, podczas gdy liczba poddanych Hohenzollernów sytuowała ich państwo dopiero na 13. miejscu w skali kontynentu. Ponieważ kraj był biedny i w większości rolniczy, uzyskanie środków na armię wymagało bardzo efektywnej administracji. Fryderyk Wilhelm I rozbudował ją i podporządkował potrzebom wojska. Armia wymagała dużej liczby oficerów, dzięki czemu rodzima szlachta znalazła godną swej pozycji społecznej funkcję. Obowiązujący ją nakaz umieszczania synów w korpusachkorpuskorpusach kadetówkadetkadetów doprowadził do trwałego powiązania szlacheckiego statusu ze służbą w armii i ugruntowania jej prestiżu w oczach całego społeczeństwa. Właśnie ta cecha, obok dużej liczebności wojska w stosunku do liczby ludności, stanowiła jądro typowego dla Prus militaryzmumilitaryzmmilitaryzmu.

R1HLN9sIcvQYf

Obraz przedstawia Fryderyka Wilhelma pierwszego siedzącego na czarnym koniu w polu. Ma on czarne włosy i dużą czarną czapkę, niebieski płaszcz i wysokie czarne buty. W oddali po lewej stronie widać las zaś po prawej widzimy potyczkę oddziałów konnych.

R5ESzNdKU1Vhe

Obraz przedstawia Fryderyka Wilhelma pierwszego dokonującego inspekcji wojsk. Fryderyk wraz z oficerami stoi przed czterema żołnierzami i przemawia do nich. Wszyscy są ubrani w mundury. Za nimi krzątają się inni oficerowie i dowódcy, a po prawej maszerują pruskie oddziały. Wszystko dzieje się przed wysokim szarym budynkiem z dużymi oknami.

Absolutyzm króla‑filozofa

R1sWievI0QrHT1

Portret przedstawia Fryderyka drugiego. Ma on siwe włosy i jest ubrany w czarny surdut z czerwonym kołnierzem do którego przypięty jest ogromny order z czarnym orłem.

Fryderyk II Hohenzollern, zwany „królem‑filozofem”, odziedziczył Prusy po ojcu Fryderyku Wilhelmie I. W przeciwieństwie do ojca interesował się filozofią, ekonomią, ideami oświeceniowymi, utrzymywał kontakty z wybitnymi ludźmi oświecenia (m.in.  z Wolterem). Był zafascynowany angielskim parlamentaryzmem, oficjalnie potępiał wojny zaborcze i zalecał dotrzymywanie umów. Swoje poglądy na kierowanie państwem zebrał w traktacie Anti‑Machiavel. W rzeczywistości jednak król prowadził wojny zaborcze i często nie wypełniał postanowień traktatowych. W wojnach prowadzonych przeciwko Habsburgom zdobył Śląsk (1740–1763), zyskał tym samym tereny uprzemysłowione i bogate w surowce. W 1772 r., podczas I rozbioru Polski, zajął Prusy Królewskie i Warmię – dzięki tym nabytkom znacznie powiększył dochody monarchii. Uniezależnił swoje ziemie od centralnych instytucji Rzeszy.

RybMe0ZaJBh9f

Obraz przedstawia Fryderyka drugiego rozmawiającego z filozofami. Mężczyźni siedzę we dworze przy stole podczas posiłku. Śmieją się idyskutują, a wokół nich chodzą kelnerzy. Nad stołem wisi ogromny żyrandol, a ściany pomieszczenia zdobią kolumny. Po prawej stronie przez uchylone drzwi widać ogród.

RkAYjmwwPd8tD

Obraz przedstawia Fryderyka drugiego grającego na flecie wraz z innymi muzykami. Jeden z muzyków gra na fortepianie, a inni na skrzypcach. Za Fryderykiem znajdują się kanapy na których siedzą kobiet, zaś panowie stoją obok nich. Wszyscy ubrani są w odświętne stroje i słuchają koncertu. Nuty oświeca grajkom duży żyrandol wiszący nad kanapami. Na ścianach widać liczne zdobienia i obrazy.

R1RFR1ytALt6y1

Rysunek przedstawia oddziały pruskie podczas ataku na siły przeciwnika. Dowódca trzyma szablę uniesioną w górę i daje znak do ataku. Jeden z żołnierzy leży martwy, drugi właśnie zostaje trafiony kulą przeciwnika, a trzeci rusza na przód. W oddali w kłębach dymu widać pruskie sztandary i resztę wojsk.

Fryderyk II kontynuował dzieło ojca - budowę silnego i zmilitaryzowanego państwa. Stale powiększał armię. W 1748 r. armia pruska osiągnęła stan 135 tys. skoszarowanych i stale szkolonych żołnierzy, w 1753 r. – 144 tys., a po wojnie siedmioletniej (1756–1763) – 160 tys. żołnierzy. Na armię przeznaczono dwie trzecie dochodów państwa. W swoim Testamencie politycznym Fryderyk II określił siebie jako sługę wobec poddanego sobie ludu. Lud z kolei nazywał nie „poddanymi”, a „obywatelami”/”współobywatelami”. Jego polityka ekonomiczna charakteryzowała się silnym interwencjonizmem i protekcjonizmem. Wykazał sporo inicjatywy celem ożywienia rolnictwa, przemysłu i handlu. Upowszechnił uprawę ziemniaka, w Berlinie uruchomił rafinerię cukru, zainicjował stworzenie sieci dróg i kanałów śródlądowych dla handlu, a także wojska. Podwyższał przy tym podatki: nieznacznie bezpośrednie, ale nakładał coraz to nowe pośrednie. Organizował kompanie handlowe do wymiany z państwami ościennymi i handlu morskiego. Ustanowił monopole państwowemonopol państwamonopole państwowe: pocztowy w 1760 r., tytoniowy w 1766 r. i kawowy w 1786 r.

RgUSqMaY6y3iV

Obraz przedstawia Króla Fryderyka drugiego na polu uprawnym. Ma on czarny płaszcz i dużą czarną czapkę. Opiera się na lasce i rozmawia z rolnikami. Za nim widać drogę na której stoi kareta wraz z jego świtą. W oddali znajduje się gospodarstwo rolne oraz inne zabudowania.

„Król‑filozof” centralizował i unifikował Królestwo Pruskie. Skodyfikowano prawo i opracowano nowy kodeks cywilny Corpus Iuris Fridericianum. Zreformowano system karny. Usunięto tortury z procedur dochodzeniowych. W kwestii wyznaniowej Fryderyk II kierował się tolerancją. Jednocześnie jednak podporządkował religię państwu, ograniczył jurysdykcję kościelną w kwestiach cywilnych, wprowadził w 1763 r. państwowy przymus edukacji. W 1766 r. szkolnictwo zarówno protestanckie, jak i katolickie całkowicie podporządkowano zarządowi państwowemu. W szkolnictwie wyższym kładziono nacisk na naukę prawa i administracji, aby absolwenci stanowili kadry dla państwa.

Słownik

Słowa kluczowe

pokój westfalski, traktaty welawsko‑bydgoskie, komisarze wojenni, Krystian Kalkstein, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie

Bibliografia

S. Salmonowicz, Prusy – dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 2004.

Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.