Maria Rogiewicz, Krzysztof Buczkowski Dorosły pacjent w żałobie po śmierci bliskiej osoby — rola lekarza rodzinnego

Fazy przeżywania żałoby

Pierwszy etap to czas tuż po śmierci bliskiego przejawiający się w reakcjach zaprzeczania, protestu, niedowierzania, szczególnie gdy śmierć była nagła. Pozostałych bliskich ogarnia odrętwienie, codzienne czynności wykonują automatycznie. Etap ten trwa kilka dni.
Faza druga to rozpacz przejawiająca się w doznawanych niejednokrotnie sprzecznych emocjach opisanych wcześniej, a także dolegliwościach fizycznych. Opowiadając o zmarłym, bliski idealizuje go, nieraz utożsamia się z nim. Może szukać winnych śmierci i usprawiedliwienia dla siebie, może mieć pretensje do zmarłego o porzucenie. W zależności od intensywności i rodzaju więzi ze zmarłym faza ta może trwać do kilku miesięcy. W fazie trzeciej następuje akceptacja śmierci bliskiego, planowanie i realizowanie własnych zamierzeń, spokojne wspominanie.

1 Źródło: Krzysztof Buczkowski, Maria Rogiewicz, Dorosły pacjent w żałobie po śmierci bliskiej osoby — rola lekarza rodzinnego, dostępny w internecie: Źródło: https://journals.viamedica.pl/advances_in_palliative_medicine/article/viewFile/29493/24248 [dostęp 9.06.2020 r.].

Urszula Bielecka Mity na temat zdrowej i patologicznej żałoby

Aktualnie przyjmuje się, że rozpacz nie jest uniwersalną reakcją na stratę, a jej brak nie prowadzi w prosty sposób do rozpoznania patologicznej żałoby. Zgodnie z tradycyjnymi założeniami zalecano psychoterapię tym, którzy nie prezentowali objawów żałoby po stracie bliskiej osoby. Wielu autorów widziało w nieobecnej żałobie wyraz zaburzonej osobowości jednostki (np. cech narcystycznych, niezdolności do nawiązania bliskiego związku) lub powierzchowności utraconej relacji. Badania nie potwierdzają takich tez. Brak przeżywania żałoby lub tzw. żałoba minimalna są powszechne i nie łączą się z obecnością patologicznych objawów, utrudniających przystosowanie się do straty. Przykładowo brak przeżywania żałoby (będący, według klasycznych klasyfikacji, objawem żałoby zahamowanej, opóźnionej, zamaskowanej) u osób o silnych przekonaniach religijnych związanych ze śmiercią nie utrudnia dojścia do takiego sposobu funkcjonowania, do jakiego prowadzi „typowy” proces żałoby.
Cierpienie nie musi być dominującym uczuciem w procesie żałoby. Jak się okazało, pozytywne doświadczenia (humor, śmiech, poczucie szczęścia) są powszechne u osób owdowiałych stosunkowo wcześnie po stracie współmałżonka i korelują z lepszym przystosowaniem do tej sytuacji. Pozytywnym doświadczeniem jest znaczny wzrost poczucia wolności i własnej autonomii. Głównie o pozytywnych doświadczeniach mówi się w kontekście zakończenia procesu żałoby. Podkreśla się szereg zmian powstałych wskutek doświadczenia straty: podniesienie samooceny, sprawniejsze funkcjonowanie w relacjach interpersonalnych, wzrost zaufania do swojej zdolności radzenia sobie. Dopiero w ostatnich latach bada się pozytywne emocje towarzyszące osobom od pierwszych chwil po śmierci bliskiej osoby. Informacja o śmierci jest nieraz przyjmowana z uczuciem ulgi, która wynika z faktu uwolnienia osoby od bólu i/lub z przerwania konieczności opiekowania się długotrwale chorym. Wiele osób w żałobie nie podejmuje aktywnej konfrontacji ze stratą, koncentruje uwagę z dala od emocjonalnego cierpienia i mimo to dobrze przystosowuje się do nowej, choć trudnej sytuacji.

2 Źródło: Urszula Bielecka, Mity na temat zdrowej i patologicznej żałoby, dostępny w internecie: http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.psjd-98e0186f-e508-4091-8e0d-48a08c0caec3/c/Psychiatria_1.2012_62-66_Bielecka.pdf [dostęp 9.06.2020 r.].

Jan Kochanowski Tren XVII

Pańska ręka mię dotknęła,
Wszytkę mi radość odjęła.
Ledwie w sobie czuję duszę
I tę podobno dać muszę.

Lubo wstając, gore jaśnie,
Lubo padnąc, słońce gaśnie,
Mnie jednako serce boli,
A nigdy sie nie utoli.

Oczu nigdy nie osuszę
I tak wiecznie płakać muszę.
Muszę płakać; o mój Boże,
Kto sie przed Tobą skryć może?

Prózno morzem nie pływamy,
Prózno w bitwach nie bywamy:
Ugodzi nieszczeście wszędzie,
Choć podobieństwa nie będzie.

Wiódłem swój żywot tak skromnie,
Że ledwie kto wiedział o mnie,
A zazdrość i złe przygody
Nie miały mi w co dać szkody.

Lecz Pan, który gdzie tknąć widzi,
A z przestrogi ludzkiej szydzi,
Zadał mi raz tym znaczniejszy,
Czymem już był bezpieczniejszy.

A rozum, który w swobodzie
Umiał mówić o przygodzie,
Dziś ledwe sam wie o sobie:
Tak mię podparł w mej chorobie.

Czasem by sie chciał poprawić,
A mnie ciężkiej troski zbawić,
Ale gdy siędzie na wadze,
Żalu ruszyć nie ma władze.

Prózne to ludzkie wywody,
Żeby szkodą nie zwać szkody;
A kto sie w nieszcześciu śmieje,
Ja bych tak rzekł, że szaleje.

Kto zaś na płacz lekkość wkłada,
Słyszę dobrze, co powiada,
Lecz sie tym żal nie hamuje,
Owszem, więtszy przystępuje.

Bo mając zranioną duszę,
Rad i nierad płakać muszę;
Co snaść nie cześć, to ku szkodzie
I zelżywość serce bodzie.

Lekarstwo to, prze Bóg żywy,
Ciężkie na umysł troskliwy;
Kto przyjaciel zdrowia mego,
Wynajdzi co wolniejszego.

A ja zatym łzy niech leję,
Bom stracił wszytkę nadzieję,
By mnie rozum miał ratować,
Bóg sam mocen to hamować.

cw4 Źródło: Jan Kochanowski, Tren XVII, dostępny w internecie: http://www.staropolska.pl/renesans/jan_kochanowski/treny/treny_19.html [dostęp 9.06.2020 r.].

Andrzej Stroiński Obrzęd pogrzebowy a postawa wobec śmierci

W sytuacji kryzysu wywołanego śmiercią w zbiorowości podejmowane są działania mające złagodzić jej destrukcyjny charakter. Zgodę ze światem przywracają właśnie obrzędy pogrzebowe. Symbole kompensują niedostatki rzeczywistości, a efekt tej kompensacji jest zupełnie realny. Przywrócenie utraconego ładu dokonuje się przede wszystkim w sposób daleki od racjonalności, ponieważ racjonalne ustosunkowanie się do tej sytuacji nie przynosi pożądanych skutków. Rezultaty racjonalnych zabiegów wydają się nie oddziaływać na głębsze pokłady ludzkiej psychiki, jak i na prawidła rządzące życiem archaicznych wspólnot. Z praktycznego punktu widzenia działania o charakterze magicznym i mitycznym zdają się być znacznie bardziej skuteczne w rozwiązaniu kryzysu spowodowanego zgonem. E. Morin stwierdza, że podczas gdy grób świadczy o obecności i sile mitu, pochówek dowodzi obecności i siły magii. […] J. Brehant podkreśla terapeutyczną rolę obrzędów, ukojenie żalu, uspokojenie. Mimo że dziś uznajemy je za bezużyteczne, to jednak są one potrzebne, by pozostali przy życiu mogli wejść w nowe role, jakie niesie ze sobą trwające mimo wszystko życie. Rytuały grzebalne straciły też wiele z wcześniejszej ekspresji i spontaniczności w wyrażaniu bólu. Ciągle jednak są ważne dla przetrwania najtrudniejszych pierwszych dni, nadto rozładowują często występujące uczucia negatywne i autodestrukcyjne. Zakłócenia w zwyczajowym przebiegu żałoby mogą stanowić zagrożenie dla integralności psychicznej bliskich zmarłego. Arnold Toynbee uważa, że obrzędy pogrzebowe to ceremoniał ku czci zmarłego, który ma na celu wyrażenie żalu po jego stracie, a także grozę i niepokój wobec samego faktu śmierci. […] Po okresie żałoby należało zaznaczyć związek z żywymi. Zabawa była wyrazem afirmacji życia. Zbyt długie trwanie w smutku mogłoby zagrozić jedności wspólnoty. Rytuał, który zmył „brud” śmierci, oczyścił nią dotkniętych, pozwalał na wyzwolenie, powrót do zbiorowości i doznawania radości bez wyrzutów sumienia. Zakończenie wszelkich należnych z racji tradycji ceremonii wyraża nie artykułowane poczucie, że: „zmarły już odszedł, lecz my żyjemy. Spełniliśmy swój obowiązek wobec niego i nie jesteśmy mu nic winni”. Obrządek uwalnia od poczucia winy i ciężaru śmierci – pozwala żyć dalej. Bliscy zmarłego, już oczyszczeni, przywracani są światu.

cw5 Źródło: Andrzej Stroiński, Obrzęd pogrzebowy a postawa wobec śmierci, dostępny w internecie: http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Humanistyka_i_Przyrodoznawstwo/Humanistyka_i_Przyrodoznawstwo-r2001-t7/Humanistyka_i_Przyrodoznawstwo-r2001-t7-s159-177/Humanistyka_i_Przyrodoznawstwo-r2001-t7-s159-177.pdf [dostęp 9.06.2020 r.].

Na przeżywanie śmierci nie ma żadnych recept. Jest oto sytuacja nierzeczywista, do której nie można się w żaden sposób dostosować. Jesteś w tym, a zarazem jakby nie uczestniczysz. Obserwujesz jakąś nierzeczywistość, w której jest purnonsens śmierci, jej absurd. Człowiek jest tak skonstruowany, że w momencie tragedii ona nie dociera do niego. Dopiero później. Rykoszetem.