R1OpLyMtAqIqu1

Na zdjęciu pofałdowany teren, zabudowania, drzewa, w tle wzniesienia, lasy.

1. Położenie, budowa geologiczna i ukształtowanie terenu wyżyn

Wyżyna to zwarty, duży obszar o wysokościach bezwzględnych powyżej 200 m n.p.m. W Polsce za wyżyny uznaje się pas terenu na południowym wschodzie kraju, gdzie wysokości bezwzględne mieszczą się w przedziale od 200 do 600 m n.p.m. Niekiedy też przyjmuje się, że wyżyny sięgają do 500 m n.p.m., a powyżej to są już góry, bo w pasie wyżyn praktycznie tylko Góry Świętokrzyskie przekraczają owe 500 m. Jednak z geograficznego punktu widzenia Wyżyny Polskie stanowią jedną prowincję i Góry Świętokrzyskie także się do niej zaliczają.
Powszechnie stosowany podział Wyżyn Polskich wyróżnia cztery krainy geograficzne – Wyżynę Śląską, Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską, Wyżynę Małopolską i Wyżynę Lubelską. Jest on zbliżony do podziału na podprowincje geograficzne wg Kondrackiego, który jednak połączył ze sobą pierwsze z nich w jedną Wyżynę Śląsko‑Krakowską, a także oddzielił od Wyżyny Lubelskiej Wyżynę Wołyńsko‑Podolską i zaliczył ją do Wyżyn Ukraińskich.

R1EWzsq82sj351

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną pasa wyżyn w Polsce. Są na niej m.in. Wyżyna Śląska, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Wyżyna Małopolska, Wyżyna Lubelska i Roztocze. Na mapie dominuje kolor żółty oznaczający wyżyny. Oznaczono i opisano miasta, rzeki, jeziora i szczyty. Opisano niziny, wyżyny , kotliny i inne krainy geograficzne oraz państwa sąsiadujące z Polską. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwa stopnie.

RZPF7zYWlzRIW1

Ilustracja przedstawia fragment mapy hipsometrycznej Polski obejmujący pas wyżyn. W obrębie mapy treść niedotyczącą pasa wyżyn została zamglona. Na mapie dominuje kolor żółty oznaczający wyżyny. Oznaczono i opisano miasta, rzeki, jeziora i szczyty. Opisano wyżyny i inne krainy geograficzne oraz państwa sąsiadujące z Polską. Czerwoną wstążko zaznaczono granice państw. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co trzydzieści minut. W legendzie opisano znaki użyte na mapie.

Rzeźba terenu Wyżyn Polskich kształtowała się bardzo długo. Jako pierwsze kilkaset milionów lat temu wypiętrzały się Góry Świętokrzyskie – miało to miejsce najpierw w orogenezie kaledońskiej, a potem w hercyńskiej. Po tych paleozoicznych ruchach górotwórczych nastąpiły liczne zalewy morskie ery mezozoicznej. Na dnie morza akumulowały się wówczas skały osadowe, takie jak wapienie, margle, piaskowce, gips czy kreda. Tworzyły one grube pokłady, które stopniowo zrównywały pofałdowaną wcześniej powierzchnię. Na przełomie mezozoiku i kenozoiku alpejskie ruchy górotwórcze nieznacznie podniosły cały obszar wyżyn, co spowodowało całkowite wynurzenie się tego terenu ponad wody morskie. Następnie ich powierzchnia dalej była zrównywana przez geologiczne procesy zewnętrzne – wietrzenie, erozję i akumulację. Swój udział miało w tym stare zlodowacenie południowopolskie, które jako jedyne pokryło lądolodem cały obszar wyżyn. Z tego okresu nie zachowały się jednak żadne formy terenu. Później, w czasie kolejnych zlodowaceń, pas Wyżyn Polskich znajdował się na przedpolu lodowca, tj. w zimnej strefie peryglacjalnej, gdzie działały kolejne procesy zewnętrzne – wietrzenie mrozowe i ruchy masowe, które tworzyły gołoborza, a wiatr przenosił na duże odległości drobny materiał skalny i usypywał grube pokrywy lessowe oraz wydmy śródlądowe. Najmłodszymi formami terenu na Wyżynach są wąwozy lessowe i doliny rzeczne utworzone w wyniku erozyjnej działalności wód płynących.

Poszczególne krainy geograficzne pasa wyżyn znacznie różnią się między sobą pod względem budowy geologicznej i ukształtowania terenu. Poniżej krótkie opisy głównych krain.

Wyżyna Śląska ma ogólnie charakter płaskowyżu, choć lokalnie pojawiają się tam większe pofałdowania terenu. W budowie geologicznej wyróżniają się pokłady węgla kamiennego, które zalegają niemal pod całym regionem. Znajdują się one na głębokościach do kilku kilometrów, ale w części centralnej, w pasie między Zabrzem a Dąbrową Górniczą, zalegają płytko, miejscami nawet odsłaniając się na powierzchni. Im dalej od środka Wyżyny, tym pokłady węgla przykryte są coraz grubszymi warstwami skał osadowych:

• na północy wapienie, piaskowce, iły oraz dolomity z rudami cynkowo‑ołowiowymi, które powstały podczas mezozoicznych zalewów morskich;

• na całej powierzchni, ale zwłaszcza na południu, piaski, żwiry i gliny wodnolodowcowe powstałe w strefie czoła lądolodu;

• na wschodzie w obniżeniu doliny Białej Przemszy powstał duży obszar luźnych piasków nazywany potocznie Pustynią Błędowską;

• na zachodzie wznosi się wapienno‑bazaltowy masyw Chełmu z Górą Św. Anny, mający pochodzenie częściowo wulkaniczne.

RKWGZyxWjVmVI1

Wycieczka wirtualna po Górze Świętej Anny

Wycieczka wirtualna po Górze Świętej Anny

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DygLkFriA

Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska zbudowana jest głównie z mezozoicznych wapieni i piaskowców. Do dzisiaj zachodzą tam zjawiska krasowe polegające na rozpuszczaniu skał wapiennych przez wody opadowe, powierzchniowe i podziemne. Materiał skalny najpierw z jednych miejsc jest usuwany (erozja), a następnie w innych miejscach się gromadzi (akumulacja). Powstaje w ten sposób rzeźba krasowa z charakterystycznymi formami skalnymi:

• na powierzchni ziemi – doliny, wąwozy, bramy, polja, uwały, leje, ostańce (np. maczugi, iglice), żłobki, żeberka;

• pod ziemią – jaskinie, groty, korytarze, tunele, kominy (studnie), stalaktyty, stalagmity, stalagnaty (kolumny), draperie.

R1WBOxezFjga51

Na zdjęciu widać po dwóch stronach pionowe ściany białych skał wapiennych. Tworzą jakby bramę. Pomiędzy nimi biegnie ścieżka. W tle widać zaczynający się zielenić las liściasty. Pomiędzy ścianami skał stoi człowiek. Skały są około dwudziestokrotnie od niego wyższe.

Wyżyna Małopolska składa się z trzech makroregionów – Wyżyny Przedborskiej, Niecki Nidziańskiej oraz Wyżyny Kieleckiej z Górami Świętokrzyskimi.
Leżąca na północy Wyżyna Przedborska została dosyć silnie zdenudowana, toteż występują tam niezbyt duże wysokości względne i bezwzględne. Obszar ten stopniowo obniża się w kierunku północnym i prawie niezauważalnie łączy ze Wzniesieniami Łódzkimi, które zaliczają się już do Niziny Mazowieckiej.
Leżąca na południu Niecka Nidziańska ma charakter rozległego obniżenia terenu, na dnie którego płynie rzeka Nida. W mezozoiku przez długi czas obszar ten był zatoką morską, w której osadziły się grube pokłady wapieni, piaskowców, gipsów i margli. W kenozoiku na znacznych powierzchniach utworzyły się eoliczne pokrywy lessowe.
Na wschodzie Wyżyny Małopolskiej leży Wyżyna Kielecka. W jej centralnej części, w kierunku północny zachód – południowy wschód rozciągają się stare i niskie Góry Świętokrzyskie. Tworzy je kilka pasm, wśród których najwyższe są Łysogóry z wierzchołkiem Łysicy (612 m n.p.m.). Góry te zbudowane są głównie z twardych i dosyć odpornych na erozję kwarcytów i dlatego, pomimo długotrwałej denudacji, nadal pozostają one najwyższym obszarem w pasie Wyżyn Polskich. Wokół Gór Świętokrzyskich rozciągają się pofałdowane tereny pokryte skałami osadowymi z mezozoiku – wapieniami, dolomitami, piaskowcami, oraz z kenozoiku – piaskami, żwirami, glinami, iłami, lessami. Ukształtowanie terenu Wyżyny Kieleckiej w znacznym stopniu urozmaica też dolina rzeki Kamiennej.

Ryvy4BHuUotC51

Ilustracja przedstawia mapę przeglądową Gór Świętokrzyskich. Na mapie dominuje kolor żółty oznaczający obszary powyżej dwustu metrów nad poziomem morza i kolor pomarańczowy oznaczający obszary o wysokości powyżej czterystu metrów nad poziomem morza. Oznaczono i opisano miasta, rzeki, jeziora i punkty wysokościowe. Opisano pasma górskie. Na mapie przedstawiono drogi i linie kolejowe. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co piętnaście minut. W legendzie opisano znaki użyte na mapie.

Powierzchnia Wyżyny Lubelskiej ma charakter lekko falisty z głębokimi rozcięciami wąwozów i dolin rzecznych. Do powstania takiego krajobrazu przyczyniły się peryglacjalne pokrywy lessowe, które występują tu dosyć powszechnie. Wody płynące – stale lub epizodycznie (np. po opadach) – bardzo łatwo wymywają miękki less, żłobiąc tym samym podłużne zagłębienia terenu.

RvypSyK2u5cQ31

Kazimierz

Kazimierz

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DygLkFriA

Roztocze to długi i stosunkowo niewysoki wał terenu, wydźwignięty pod koniec mezozoiku. Zbudowany jest – podobnie jak cała Wyżyna – głównie z wapieni, margli i dolomitów, a jego powierzchnię pokrywają piaski wodnolodowcowe, gliny stokowe oraz lessy naniesione przez wiatr. Obszar ten ma większe wysokości względne i bezwzględne niż reszta Wyżyny Lubelskiej oraz wydłużony kształt – typowy dla pasm i łańcuchów górskich. W krajobrazie wyraźnie uwidacznia się górowanie Roztocza nad okolicznymi terenami.

R4O9kMmfQ2qqK1

Wirtualna wycieczka po Roztoczańskim Parku Narodowym

Wirtualna wycieczka po Roztoczańskim Parku Narodowym

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DygLkFriA

is8ZZJbX6b_d419e110

R5ycOrV5EzqOX1

Ilustracja zawiera dwie mapy Polski, pierwsza zawiera prowincje geograficzne, a druga podprowincje geograficzne. Na pierwszej mapie czerwonymi liniami zaznaczono granice między prowincjami geograficznymi, Różnymi odcieniami koloru czerwonego, pomarańczowego i zielonego oznaczono poszczególne prowincje i opisano je: Niż Środkowoeuropejski, Niż Wschodniobałtycko-Białoruski, Masyw Czeski, Wyżyny Polskie, Wyżyny Ukraińskie, Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym oraz Karpaty Wschodnie z Podkarpaciem Wschodnim. Wszystkie te prowincje obejmują tereny Polski i sięgają poza granice kraju. Największą część mapy zajmuje Niż Środkowoeuropejski obejmujący zachodnią, północno-zachodnią i centralną część Polski oraz Niemcy. Na drugiej mapie różnymi odcieniami koloru czerwonego, pomarańczowego i zielonego oznaczono poszczególne prowincje z pierwszej mapy, a czerwonymi liniami zaznaczono granice między podprowincjami geograficznymi w ramach wydzielonych wcześniej prowincji i opisano je. W obrębie Niżu Środkowoeuropejskiego opisano Pobrzeża Południowobałtyckie i Pojezierza Południowobałtyckie oraz Niziny Środkowopolskie i Niziny Sasko-Łużyckie. W obrębie Wyżyn Polskich opisano Wyżynę Śląsko-Krakowską, Wyżynę Małopolską i Wyżynę Lubelsko-Lwowską. Karpaty Wschodnie i Zachodnie również rozbito na pięć mniejszych podprowincji, które opisano. Niż Wschodniobałtycko-Białoruski obejmuje cztery podprowincje, a w obrębie prowincji Wyżyny Ukraińskie znalazła się podprowincja Wyżyna Wołyńsko-Podolska.

is8ZZJbX6b_d419e116

R10Bpdc8lViSw1

Ilustracja przedstawia mapę Polski z wydzielonymi różnymi kolorami podprowincjami, a wewnątrz nich pooddzielane cienkimi czerwonymi liniami są makroreginy. Wydzielone są następujące podprowincje – kolorem niebieskim wydzielone są Pobrzeża Południowobałtyckie, szaroniebieskim Pobrzeża Wschodniobałtyckie, fioletowym Pojezierza Połuniowobałtyckie, fioletowym ciemniejszym Pojezierza Wschodniobałtyckie, ciemnozielonym Niziny Sasko-Łużyckie, jasnozielonym Niziny Środkowopolskie, zielononiebieskim Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, innym odcieniem ciemnozielonym Polesie, jasnobrązowym Sudety i Pogórze Sudeckie, jasnopomarańczowym Wyżyna Śląsko-Krakowska, pomarańczowym Wyżyna Małopolska, innym odcieniem pomarańczowego Wyżyna Lubelsko-Lwowska, brązowym Wyżyna Wołyńsko-Podlaska, żółtopomarańczowym Północne Podkarpacie, czerwonobrązowym Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, intensywnym czerwonobrązowym Centralne Karpaty Zachodnie, oraz innym odcieniem tego koloru Beskidy Wschodnie.Czerwonymi liniami średniej grubości zaznaczono granice między podprowincjami geograficznymi w ramach wydzielonych wcześniej prowincji.Cienkimi czerwonymi liniami zaznaczono granice makroregionów w obrębie podprowincji i opisano je. W każdej podprowincji wydzielono kilka makroregionów.Przez Polskę przebiega zaznaczona granatową grubszą linią granica pomiędzy obszarem Europy Wschodniej i obszarem Europy Zachodniej.Kolory poza granicami Polski są zamglone, opisane są państwa sąsiadujace z Polską i Morze Bałtyckie.

is8ZZJbX6b_d419e123

R1IDFJblCMCQS1

Ilustracja przedstawia mapę Polski z wydzielonymi różnymi odcieniami koloru czerwonego, pomarańczowego i zielonego prowincjami geograficznymi. Zaznaczono granice między podprowincjami geograficznymi w ramach wydzielonych wcześniej prowincji. Zaznaczono granice makroregionów w obrębie podprowincji. W każdej podprowincji wydzielono kilka makroregionów. Cienkimi szarymi liniami zaznaczono granice mezoregionów w obrębie makroregionów i opisano je. W każdym makroregionie wydzielono kilka mezoregionów.

2. Klimat, wody, gleby, roślinność Wyżyn Polskich

Klimat pasa wyżyn cechuje się lekko obniżonymi temperaturami i zwiększonymi opadami w stosunku do otaczających obszarów, co związane jest z większą wysokością bezwzględną – cechy te najwyraźniej zaznaczają się na terenach położonych najwyżej, tj. w Górach Świętokrzyskich. Ponadto na Wyżynie Lubelskiej wzrasta kontynentalizm klimatu.

RnnTOHrnIVZkL1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie kolorami zaznaczono średnie miesięczne temperatury powietrza w styczniu. Z lewej strony mapy kolor jest żółty, w kierunku wschodnim, w prawo i południowym, w dół mapy przechodzi w błękitny, dalej niebieski i ciemnoniebieski. Na izotermach opisano średnią miesięczną temperaturę stycznia co pół stopnia. Czerwonymi punktami zaznaczono miasta wojewódzkie. Mapa pokryta jest siatką równoleżników i południków. Dookoła mapy jest biała ramka, w której opisane są współrzędne geograficzne co jeden stopień. Poniżej mapy w legendzie umieszczono prostokątny poziomy pasek. Pasek podzielono na trzynaście kolorów. Z lewej strony ciemnoniebieskie do jasnoniebieskiego, środek błękitny, z prawej strony –seledynowy, kremowy i żółty. Każda część paska obrazuje półstopniowy przedział średniej miesięcznej temperatury powietrza w styczniu od minus sześć i pół stopnia Celsjusza – niebieskie do minus jeden stopnia Celsjusza – żółte, co pół stopnia.

R1GcG6HMI0pMj1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie odcieniami koloru pomarańczowego i żółtego zaznaczono średnie miesięczne temperatury powietrza w lipcu. W centralnej części mapy kolor jest najciemniejszy, w kierunku północnym i południowym przechodzi w jaśniejszy. Południowe krańce Polski (tereny górzyste) są w najjaśniejszym kolorze żółtym. Na izotermach opisano średnią miesięczną temperaturę lipca co jeden stopień od dziesięciu do szesnastu stopni, a dalej co pół stopnia – aż do osiemnastu i pół stopnia. Czerwonymi punktami zaznaczono miasta wojewódzkie. Mapa pokryta jest siatką równoleżników i południków. Dookoła mapy jest biała ramka, w której opisane są współrzędne geograficzne co jeden stopień. Poniżej mapy w legendzie umieszczono prostokątny poziomy pasek. Pasek podzielono na trzynaście kolorów. Z lewej strony jasnożółte, środek jasnopomarańczowy, z prawej najciemniejsze odcienie koloru pomarańczowego. Każda część paska obrazuje jednostopniowy (powyżej szesnastu stopni – półstopniowy) przedział średniej miesięcznej temperatury powietrza w lipcu od dziesięciu stopni Celsjusza (kolory żółte) do ponad osiemnastu stopni Celsjusza (kolory pomarańczowe).

R1L4qRulvYnOC1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie odcieniami koloru niebieskiego zaznaczono średnie roczne sumy opadów. Na izohietach opisano średnie roczne sumy opadów. Centralną część mapy zajmuje kolor jasnoniebieski przechodzący w ciemnoniebieski w kierunku północnym i południowym. Najciemniejszy niebieski jest na południu. Czerwonymi punktami zaznaczono miasta wojewódzkie. Mapa pokryta jest siatką równoleżników i południków. Dookoła mapy jest biała ramka, w której opisane są współrzędne geograficzne co jeden stopień. Poniżej mapy w legendzie umieszczono prostokątny poziomy pasek. Pasek podzielono na jedenaście części od jasnoniebieskich do ciemnoniebieskiego. Każda część paska obrazuje przedział średniej rocznej sumy opadów. Opisano izohiety od pięćset milimetrów do tysiąc czterysta milimetrów, początkowo co pięćdziesiąt milimetrów, powyżej siedemset milimetrów co sto milimetrów, a powyżej tysiąca milimetrów co dwieście milimetrów.

Na Wyżynach Polskich swoje źródła ma kilka większych rzek, np. Warta, Pilica, Wieprz, Prosna. Natomiast w całości płyną tu m.in. Nida i Kamienna, które uchodzą do Wisły. Generalnie cały obszar pasa wyżyn, jako położony wyżej, ma charakter odpływowy. Ze względu na budowę geologiczną mało jest tu zagłębień terenu, w których mogłyby gromadzić się wody i dlatego jeziora na wyżynach należą do rzadkości. Podobnie jest z terenami podmokłymi, które występują praktycznie tylko w dolinach rzecznych.
Gleby na wyżynach zaliczają się do najlepszych w Polsce. Przede wszystkim są to czarnoziemy, które wytworzyły się na podłożu lessowym. Występują one głównie na Wyżynie Lubelskiej, a ponadto na południu Wyżyny Małopolskiej. Sporo jest też dobrych gleb brunatnych i nieco mniej czarnych ziemi. Typowe dla regionu węglanowe rędziny również zaliczają się do gleb wartościowych.
Roślinność naturalna pasa wyżyn to przede wszystkim różnorodne lasy. Najcenniejsze z nich znajdują się w Puszczy Jodłowej w Górach Świętokrzyskich. Są to lasy iglaste i mieszane z dominacją jodeł, świerków i buków. Tylko tam występuje modrzew polski, który jest gatunkiem endemicznym.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że stosunkowo dużo lasów, głównie iglastych i mieszanych, znajduje się na Wyżynie Śląskiej. Wszystkie one zostały nasadzone przez człowieka, który w ten sposób rekompensował niszczenie środowiska naturalnego przez przemysł. Natomiast znajdująca się na tej wyżynie Pustynia Błędowska ma piaszczyste podłoże. Jest porośnięta rzadką roślinnością krzewiastą, a miejscami nawet małymi drzewami.

RJBDGisj5eYMo1

Panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni wykonane w dwóch miejscach Pustyni Błędowskiej. Można zmieniać miejsce, z którego przedstawiona jest panorama poprzez kliknięcie ikony ze strzałką. Animacje obracają się same. Można je zatrzymać poruszać nimi w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji i miniaturowa mapka Polski. Na mapie Polski zlokalizowano Pustynie Błędowską.

Panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni wykonane w dwóch miejscach Pustyni Błędowskiej. Można zmieniać miejsce, z którego przedstawiona jest panorama poprzez kliknięcie ikony ze strzałką. Animacje obracają się same. Można je zatrzymać poruszać nimi w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji i miniaturowa mapka Polski. Na mapie Polski zlokalizowano Pustynie Błędowską.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DygLkFriA

Najmniej lasów występuje na Wyżynie Lubelskiej. Nigdy ich tam nie było zbyt dużo, ponieważ roślinność naturalna dla lessowych czarnoziemów to trawiaste stepy. Urodzajne czarnoziemy są jednak intensywnie wykorzystywane do celów rolniczych, dlatego nie zachowała się tam roślinność naturalna.

RQRhBxMnYIInN1

Ilustracja przedstawia fragment mapy Polski obejmujący wyżyny, kotliny i góry na którym przedstawiono roślinność rzeczywistą. Na mapie przeważa kolor beżowy obrazujący grunty orne, na którym rozmieszczone są małe plamy koloru zielonego obrazujące występowanie lasów iglastych (kolor ciemnozielony), lasów liściastych (kolor jasnozielony), lasów mieszanych (kolor bardzo jasny zielony). Oznaczono i opisano miasta, rzeki i jeziora. Opisano niziny, wyżyny i góry oraz państwa sąsiadujące z Polską. Podpisano również większe kompleksy leśne, jak Bory Dolnośląskie, Puszcza Świętokrzyska i tym podobne. Na mapie wyraźnie widać, że w obrębie pasm górskich występują jedynie lasy mieszane. W obrębie dużych miast kolorem różowym oznaczono tereny zabudowane lub przemysłowe. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwa stopnie. W legendzie mapy objaśniono znaki i barwy użyte na mapie.

is8ZZJbX6b_d419e200

R3aMlgTAxoTjb1

Ilustracja przedstawia mapę Polski . Na mapie kolorami zaznaczono typy gleb. Centralną część Polski zajmują gleby bielicowe oznaczone kolorem żółtym i gleby płowe oznaczone kolorem beżowym. Na północy przeważają gleby brunatne właściwe i kwaśne oznaczone dwoma odcieniami koloru brązowego. Wzdłuż rzek występują mady (kolor turkusowy) i gleby bagienne (kolor zielony). Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Opisano rzeki. Po lewej stronie mapy w legendzie umieszczono w pionie jedenaście kolorowych prostokątów, które opisano nazwami gleb. Wydzielono pięć rodzajów gleb strefowych: bielicowe, płowe, brunatne właściwe, brunatne kwaśne i czarnoziemy oraz sześć rodzajów gleb astrefowych: czarne ziemie, mady, gleby bagienne, rędziny, inicjalne gleby górskie i gleby antropogeniczne. Gleby astrefowe rozmieszczone są nierównomiernie, gleby antropogeniczne występują wokół miast.

3. Typy krajobrazów naturalnych na Wyżynach

Na Wyżynach Polskich można wyróżnić 4 główne typy krajobrazów naturalnych:

• krajobraz wyżynny krzemianowy – wytworzył się na kwarcytach, piaskowcach i łupkach; wykazuje cechy typowego krajobrazu wyżynnego z pofałdowaną powierzchnią i średnimi wysokościami względnymi i bezwzględnymi; występuje głównie na Wyżynie Małopolskiej i częściowo na Śląskiej;

• krajobraz wyżynny węglanowy – powstał na bazie skał podlegających procesom krasowym, tj. wapieni, dolomitów, margli, gipsów; występuje przede wszystkim na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej, a ponadto na mniejszych obszarach Wyżyny Śląskiej, Niecki Nidziańskiej i Wyżyny Lubelskiej (więcej na sąsiednim Polesiu);

• krajobraz wyżynny lessowy – utworzył się na pokrywach lessowych Wyżyny Lubelskiej i częściowo Małopolskiej; charakterystyczne są tu głębokie wąwozy i doliny;

• krajobraz równin denudacyjnych – powstał głównie na Wyżynie Małopolskiej w wyniku akumulacji kenozoicznych osadów wodnolodowcowych (piasków, glin, iłów, żwirów), które w znacznym stopniu zrównały pofałdowany wcześniej teren.

  R15O6LRUQHO5X1

  Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie za pomocą kolorów przedstawiono typy krajobrazu. Na mapie przedstawiono i opisano rzeki i jeziora, miasta, przedstawiono granice Polski i granice województw, opisano nazwy państw sąsiadujących. Szarymi liniami przedstawiono granice pasów krajobrazu. Mapa składa się z warstw, które można dowolnie wyłączać. Na kolejnych warstwach przedstawiono jakie typy krajobrazu występują w poszczególnych pasach rzeźby terenu, wśród których wydzielono: pobrzeża, pojezierza, niziny, wyżyny, kotliny i góry. Warstwa wyżyn: Na tej warstwie występują różnorodne typy krajobrazu: wyżynny węglanowy (kolor fioletowy), wyżynny lessowy (kolor różowy), wyżynny krzemianowy (kolor ceglasty) oraz krajobraz równin denudacyjnych i dolin wydmowych. Wyżyny rozmieszczone są w południowej części Polski. W dolinach rzek występuje krajobraz terasów zalewowych oznaczony kolorem niebieskim.

  

R1OpLyMtAqIqu1

Na zdjęciu pofałdowany teren, zabudowania, drzewa, w tle wzniesienia, lasy.

RXIZWdPopfgSD1

Na zdjęciu na pierwszym planie płaski teren, dalej w tle niskie łegodne góry porośnięte lasami.

R2i6qG9TJfUJo1

Na zdjęciu stok góry zasypany głazami o ostrych krawędziach.

R1JAJU9tN8ACP1

Na zdjęciu las mieszany.

RfrJds8p3VyKy1

Na zdjęciu płaski, piaszczysty teren, w tle drzewa.

Rwr6JFZQE1C131

Na zdjęciu wapienne ostańce wystające ponad płaską trawiastą powierzchnię. Na pierwszym planie kilkanaście rzędów drewnianych ławek.

R1HMC8Y0nVcTx1

Na zdjęciu głęboki wąwóz o stromych, urwistych, piaszczystych zboczach i płaskim dnie. W zboczach odkryte korzenie drzew.

R1IOccDRAuPq91

Na zdjęciu pofałdowane tereny rolnicze.

Podsumowanie

• Wyżyny Polskie tworzą równoleżnikowy pas na południowym wschodzie naszego kraju, na południe od Niziny Mazowieckiej i Niziny Podlaskiej oraz Polesia.

• Jest to obszar wznoszący się od 200 do 600 m n.p.m. Najwyższy punkt to leżąca w Górach Świętokrzyskich Łysica o wysokości 612 m n.p.m.

• Zwyczajowo pas Wyżyn Polskich dzielony jest na 4 krainy geograficzne – Wyżynę Śląską, Wyżynę (Jurę) Krakowsko‑Częstochowską, Wyżynę Małopolską z Górami Świętokrzyskimi oraz Wyżynę Lubelską z Roztoczem.

• Góry Świętokrzyskie zostały wypiętrzone w paleozoiku, w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej. Potem przez miliony lat były zrównywane przez procesy denudacyjne, ale jako że są zbudowane głównie z twardych kwarcytów, to nadal pozostają najwyższą częścią pasa wyżyn. Na stokach Gór Świętokrzyskich występują rumowiska kwarcytowe zwane gołoborzami, które są wynikiem mechanicznego wietrzenia skał.

• W budowie geologicznej Wyżyny Śląskiej wyróżniają się karbońskie pokłady węgla kamiennego, które są przykryte mezozoicznymi osadami morskimi (wapienie, dolomity) oraz kenozoicznymi osadami wodnolodowcowymi i eolicznymi (piaski).

• Jura Krakowsko‑Częstochowska zbudowana jest ze skał wapiennych, które łatwo rozpuszczane są przez wody opadowe, powierzchniowe i podziemne. W ten sposób powstaje krasowa rzeźba terenu z charakterystycznymi formami skalnymi.

• Wyżyna Lubelska w dużej części pokryta jest lessami, w których wody płynące wyżłobiły wąwozy.

• Na lessach, które poza Lubelszczyzną występują też na południu Niziny Małopolskiej, wytworzyły się urodzajne gleby – czarnoziemy. Dobrymi glebami na ogół są również rędziny powstające na skałach wapiennych.

• Najcenniejszym obszarem roślinnym Wyżyn Polskich jest Puszcza Jodłowa w Górach Świętokrzyskich, która zalicza się do lasów pierwotnych.

Zobacz także

Wietrzenie skałiqgbOCqDkmWietrzenie skał
Jak wiatr wpływa na rzeźbę powierzchni Ziemi?i1e3ZJquAhJak wiatr wpływa na rzeźbę powierzchni Ziemi?
Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczneiikthmJDuAWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Wpływ zlodowaceń na rzeźbę Polskiibv7iXNGUEWpływ zlodowaceń na rzeźbę Polski
Cechy klimatu PolskiiKAvfw8TYYCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w Polsceidz3kbLYuCWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polskiig0DrBcVI8Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Geograficzne regiony PolskiiS7jkMgAKPGeograficzne regiony Polski

Zadania