Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat francuskiego oświecenia, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Francuskie oświecenieFrancuskie oświecenie
Oświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część pierwszaOświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część pierwsza
Oświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część drugaOświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część druga
Oświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część trzeciaOświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część trzecia
Recepcja filozofii francuskiego oświeceniaRecepcja filozofii francuskiego oświecenia
Francuskie oświecenie: dyskusjaFrancuskie oświecenie: dyskusja
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DCrAAL8pN
Nagranie dźwiękowe lekcji pod tytułem Oświecenie. Oświecenie. Jean-Jacques Rousseau: krytyka cywilizacji i postępu.
Jean Jacques Rousseau
![Ilustracja przedstawia orkiestrę składającą się napędzanych parą rur, które grają na instrumentach. Para przy każdej z rur przypomina ludzką głowę.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RZWbZLIweEPTv/1636417282/14lkO30SNL2ziMB9FZ9RScsjfd6sWHmi.jpg)
Kiedy w 1749 r. Akademia w Dijon ogłosiła konkurs na temat: „Czy odnowienie sztuk i nauk przyczyniło się do poprawy obyczajów?”, Rousseau napisał Rozprawę o naukach i sztukach, udzielając negatywnej odpowiedzi na tytułowe pytanie. Dostał nagrodę, rozprawa została opublikowana i wywołała wiele polemik. Autorem jednej z krytyk był były król polski Stanisław Leszczyński. Kolejne publikacje Rousseau, jak Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, Nowa Heloiza, Umowa społeczna czy Emil, czyli o wychowaniu, spotkały się z bardzo szerokim i różnorodnym odzewem. Rousseau był zarówno potępiany i prześladowany, jak i wielbiony.
Filozofia Rousseau znana jest z krytyki cywilizacjicywilizacji, koncepcji stanu natury, koncepcji wychowania i umowy społecznej. Tym ostatnim zagadnieniem zajmiemy się szczegółowo później. Tutaj skoncentrujemy się na trzech pierwszych.
Krytyka cywilizacji i postępu
![Zdjęcie przedstawia mikroskop.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1IrnnKvqzrZ0/1636417282/Qu7AyxU6PmDDXWoRWQFpzrXvubwSNOW0.jpg)
Na fotografii mikroskop firmy Carl Zeiss z 1879.
W odpowiedzi na pytanie o postęp w dziejach ludzkości Rousseau odpowiada przewrotnie − wbrew duchowi swojej epoki − że mamy do czynienia raczej z regresem niż postępem. Główna teza Rousseau brzmi: postęp cywilizacyjny przyczynia się do zepsucia moralnegomoralnego:
Rozprawa o naukach i sztukachNasze dusze wypaczyły się, w miarę jak nasze nauki i sztuki zmierzały do doskonałości.
Źródło: Jean-Jacques Rousseau, Rozprawa o naukach i sztukach, tłum. H. Elzenberg.
Rousseau nie kwestionuje więc, że zaszedł i zachodzi jakiś postęp. Zwraca jednak uwagę na jego negatywne skutki w postaci upadku obyczajów. Jest to stały wątek pism Rousseau. Podobnie jak św. Augustyn, zwraca też uwagę na niemoralną genezę postępu cywilizacyjnego:
Rozprawa o naukach i sztukachAstronomię spłodził zabobon; wiedzę retoryczną − ambicja, nienawiść, kłamstwo, pochlebstwo; geometrię − chciwość; nauki o przyrodzie − próżna ciekawość; wszystkie łącznie z etyką − pycha ludzka. Powstanie swe więc zawdzięczają sztuki i nauki naszym przywarom [...].
Źródło: Jean-Jacques Rousseau, Rozprawa o naukach i sztukach, tłum. H. Elzenberg.
![Ilustracja przedstawia gwiazdy, które ułożone są w kształt lamp i żyrandoli. Wśród nich przechadza się postać kobiety w biało-złotej sukni, nad głową której unosi się błyszcząca gwiazda.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/REJ5QLV5LXA6m/1636417283/1DRyrLss5ofdHaIfKx6Kho0N6NAZXuN4.jpeg)
Wliczenie etyki do listy cywilizacyjnych błędów uzasadnia Rousseau, odwołując się do genezy chrześcijaństwa. Chrystus nauczał zwykłych rybaków. Jego prawdy były proste i trafiały do serca. Nie potrzebował wyrafinowanych teorii etycznych. Współcześni teologowie z ich scholastycznymi analizami są w równym stopniu przejawem zepsucia, co wszystko inne. Prosty człowiek nic już z ich nauk nie może zrozumieć.
Stan natury
-
W stanie cywilizacji człowiek ulega zepsuciu. Zatem w stanie przedcywilizacyjnym, w stanie natury musiał być niezepsuty i dobry. Tym tokiem rozumowania idzie Rousseau w drugim swym słynnym dziele, Rozprawie o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi – przyjmuje w nim pewien teoretyczny model: hipotetyczny stan natury. W stanie tym człowiek był dobry nie w znaczeniu moralnym, nie znał on jeszcze rozróżnienia na dobro i zło − był dobry w znaczeniu dobrych naturalnych skłonności (np. kierował się instynktowną litością nad słabszymi czy cierpiącymi).
-
Jean Jacques Rousseau
Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi błądząc po lasach, pozbawiony rzemiosł, mowy, stałej siedziby, z nikim nie wojując i z nikim się nie wiążąc, bez najmniejszej potrzeby czy to obcowania z bliźnimi, czy szkodzenia im [...]. Źródło: Jean Jacques Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, tłum. H. Elzenberg. -
W stanie natury ludzie nie utrzymywali więzi społecznych, kierowali się miłością do siebie samych — instynktem samozachowawczym, nakazującym im zaspokajać wyłącznie własne potrzeby. Nie znali mowy, wyższych uczuć, brakowało im rozumu i świadomości śmierci, ale wszyscy byli sobie równi. Wyjście z tego stanu było nieuchronne. Ludzie utworzyli społeczeństwo, gdy uświadomili sobie korzyści płynące ze wspólnych przedsięwzięć. Główną taką korzyścią było przezwyciężenie przeciwności natury, żeby skuteczniej zaspokajała ich podstawowe potrzeby.
-
Jean Jacques Rousseau
Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi Ten, kto pierwszy ogrodził kawałek ziemi, powiedział „to moje” i znalazł ludzi dość naiwnych, by mu uwierzyć, był prawdziwym założycielem społeczeństwa. Źródło: Jean Jacques Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, tłum. H. Elzenberg. -
Cywilizacja sprawia, że człowiek nawiązuje relacje z innymi ludźmi, a wraz z wejściem na drogę uspołecznienia pojawiają się rozróżnienia moralne – na dobro i zło, sprawiedliwość i niesprawiedliwość.
-
Jean Jacques Rousseau
Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi Człowiek, który niczego nie porównywał i nie jest świadom swych relacji ze światem, sumienia właściwie nie ma. [Gdy ludzie] zaczynają przypatrywać się swym bliźnim, wówczas zaczynają też dostrzegać stosunki między bliźnimi i między rzeczami, zaczynają wytwarzać idee o tym, jak być powinno, o sprawiedliwości i ładzie; stają się wrażliwi na piękno moralne i sumienie. Źródło: Jean Jacques Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, tłum. H. Elzenberg. -
Człowiek jednak nie stał się przez to lepszy. Zaczął ponad miarę dążyć do zaspokajania własnych potrzeb, zwielokrotnionych sztucznie przez wymogi życia społecznego. W tym celu podporządkował sobie innych, aby dla niego pracowali.
-
Jean Jacques Rousseau
Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi [...] uzurpacja bogaczy, rozboje ubogich a rozkiełznane namiętności wszystkich wszędzie zagłuszały przyrodzoną litość i słaby jeszcze głos sprawiedliwości, ludzie stali się chciwi, ambitni i źli. [...] Tworzące się społeczeństwo ustąpiło miejsca najstraszliwszemu stanowi wojennemu [...]. Źródło: Jean Jacques Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, tłum. H. Elzenberg.
Wojna nie jest więc cechą stanu natury, jak chciał Thomas Hobbes, ale konsekwencją opuszczenia go. Opis Rousseau ukazuje nam paradoks cywilizacji: z jednej strony jest ona przyczyną zepsucia człowieka, lecz z drugiej człowiek nie mógłby bez niej rozwinąć w pełni swego człowieczeństwa: rozumu, moralności, sumienia. Stąd Rousseau nie proponuje dosłownego powrotu do stanu natury (izolacji i życia warunkowanego wyłącznie potrzebami cielesnymi), lecz projektuje model społeczeństwa, który ma ocalić w człowieku naturę, ale bez niweczenia korzyści, jakie płyną z cywilizacji. Projekt Rousseau opiera się na idei logiki serca, tj. bezpośredniej więzi z innymi ludźmi oraz naturalnych normach postępowania, które mamy zapisane w sercu, a które musimy tylko w sobie odnaleźć.
![Ilustracja przedstawia wyspę oraz wzgórza za nią. Przed wyspą znajduje się brzeg, na którym stoją ludzie. Jedna z osób łowi ryby.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R19IfjkcNDtYu/1636417285/d9Od4ojUk678lhHpLRazPVAf7v9Q6kXa.jpg)
W Umowie społecznej Rousseau projektuje model społeczeństwa opartego na pierwotnej prostocie i woli powszechnej wszystkich obywateli − metoda sprawowania władzy to demokracja bezpośrednia, gwarantująca wolność, równość i braterstwo. Elementem tej koncepcji jest zniesienie własności prywatnej i wyrzeczenie się jednostkowych dążeń. Wola ogółu jest normą: z niej wynikają prawa, którym jednostki powinny się bezwzględnie podporządkować. Jednak identyfikując się z wolą powszechną, jednostki zachowują jednocześnie doskonałą wolność.
Słownik
stan rozwoju społeczeństwa w danym okresie historycznym, uwarunkowany stopniem opanowania przyrody przez człowieka
ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej (klasie lub grupie społecznej, środowisku) w określonej epoce
(łac. schola - szkoła) kierunek w średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, dążący do rozumowego uzasadniania wiary i dogmatów religijnych bez konieczności odwoływania się do doświadczenia; kierunek ten był związany z nurtem uniwersyteckim
w poglądach Pascala przeciwstawienie rozumu, synonim uczucia i intuicji; tylko sercem człowiek może odczuć swój tragiczny los, zarazem własną wielkość i nicość