RVdGnnZu4SaBE1

Na zdjęciu pasmo górskie z wyraźnym wzniesieniem pośrodku. Na szczycie zabudowania. Na pierwszym planie pofałdowany teren porośnięty lasem.

1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Sudetów

Sudety leżą na południowym zachodzie Polski, wzdłuż naszej granicy z Republiką Czeską. Do Polski należy nieco mniej niż połowa gór, do Czech nieco więcej, a poza tym małe obszary Sudetów znajdują się też na terenie Niemiec. Długość całego łańcucha to około 400 km.
Góry dzielą się na trzy zasadnicze części:

• Sudety Zachodnie – m.in. Góry Izerskie, Karkonosze, Kotlina Jeleniogórska, Góry Kaczawskie;

• Sudety Środkowe – m.in. Kotlina Kłodzka oraz Góry Sowie, Kamienne, Stołowe, Bystrzyckie, Orlickie;

• Sudety Wschodnie – m.in. Masyw Śnieżnikamasyw górskiMasyw Śnieżnika, Góry Złote i Opawskie, a także Jesioniki i Góry Odrzańskie po stronie czeskiej.

Ponadto wyróżnione zostały niższe obszary związane z Sudetami:

• Pogórza ZachodniosudeckiepogórzePogórza Zachodniosudeckie (Pogórze Izerskie i Pogórze Kaczawskie) – peryferyjna część obszaru górskiego, na której działanie ruchów górotwórczych było słabsze.

• Przedgórze SudeckieprzedgórzePrzedgórze Sudeckie (m.in. Masyw Ślęży, Wzgórza Strzelińskie) – obszar w bezpośrednim sąsiedztwie gór, na którego rzeźbę terenu ruchy górotwórcze wpłynęły tylko w nieznacznym stopniu.

Formalna różnica między pogórzem a przedgórzem jest taka, że pogórze zalicza się do gór, a przedgórze już nie.

Polecenie 1

Na poniższych mapach wskaż główne części Sudetów oraz pasma górskie i inne regiony wchodzące w ich skład. Odczytaj wysokości najwyższych szczytów w poszczególnych pasmach. Zwróć uwagę na to, które z nich leżą po stronie polskiej, a które po stronie czeskiej.

RNyiZwqbRzTuC1

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną południowej części Polski, obejmującą Sudety i Nizinę Śląską. Na mapie kolorem zielonym oznaczono niziny, żółtym – wyżyny, a pomarańczowym – góry.Oznaczono i opisano miasta, rzeki, jeziora i szczyty. Opisano góry, wyżyny i niziny oraz państwa sąsiadujące z Polską.Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwa stopnie.

R18j1F7eMT2dQ1

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Sudetów, obejmuje fragment Polski, Niemiec, Republiki Czeskiej. Treść niedotycząca Sudetów została zamglona.Na mapie dominuje kolor pomarańczowy obrazujący tereny powyżej czterystu metrów nad poziomem morza. Oznaczono i opisano miasta, rzeki, jeziora i szczyty. Opisano góry i pogórza oraz państwa sąsiadujące z Polską. Czerwoną wstążką zaznaczono granice państw.Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co trzydzieści minut. W legendzie opisano znaki użyte na mapie.

Najwyższym pasmem Sudetów są rozciągające się wzdłuż granicy państwowej Karkonosze, które leżą w zachodniej części gór. Ich najwyższy szczyt to Śnieżka – 1602 m n.p.m. – górująca nad okolicą i dobrze widoczna z dołu, nawet z odległości kilkudziesięciu kilometrów.

R1XJqJDFDdsTE1

Wirtualna panorama - Śnieżka

Wirtualna panorama - Śnieżka

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DEgf2xbv3

Drugim najwyższym obszarem Sudetów są czeskie Jesioniki ze szczytem Pradziad (1491 m n.p.m.). W ich sąsiedztwie na granicy państwowej znajduje się Masyw Śnieżnika (1425 m n.p.m.). Pozostałe pasma Sudetów są już znacznie niższe i tylko nieliczne z nich przekraczają wysokość 1000 m n.p.m.

Kształtowanie Sudetów zapoczątkowane zostało już w prekambrze, z którego to okresu pochodzą najstarsze skały – gnejsy Gór Sowich. Później, w paleozoiku, formowały się głównie głębinowe skały magmowe (granity, amfibolity, gabra) oraz metamorficzne (kwarcyty, łupki krystaliczne, marmury). Pod koniec tej ery oraz w mezozoiku i kenozoiku na skutek zalewów morskich osadziły się m.in. piaskowce, zlepieńce, wapienie, a także wałbrzyski węgiel kamienny (w karbonie) oraz turoszowski węgiel brunatny (w paleogenie). Jednocześnie ze zmiennym nasileniem występowały zjawiska wulkaniczne, których efektem było m.in. wylanie magmowych pokryw bazaltowych. Najwięcej z nich powstało w okresach ruchów górotwórczych – kaledońskich, hercyńskich i alpejskich. Podczas wszystkich tych trzech orogenez następowało wypiętrzanie Sudetów, ale efekty dwóch pierwszych zostały w znacznym stopniu zniwelowane przez późniejsze procesy denudacyjne. Ostateczne wydźwignięcie gór miało miejsce w czasie fałdowań alpejskich. Jednak twarde skały magmowe i metamorficzne, które głównie budują Sudety, nie fałdowały się, lecz pod naciskiem wielkich sił pękały, rozrywały i przesuwały. W ten sposób powstało wiele uskokówuskok tektonicznyuskoków, a pomiędzy nimi liczne zręby i rowy tektoniczne – stąd określenie góry zrębowe.
Taka złożona przeszłość geologiczna Sudetów przyczyniła się do powstania tzw. „mozaikowej” budowy gór, w której występuje wiele małych formacji skalnych o dość regularnych kształtach. Najlepszym przykładem są tu Góry Stołowe zbudowane z poziomych warstw piaskowców, margli i łupków. Warstwy te wskutek wietrzenia i erozji, a także ruchów tektonicznych utworzyły kilka tzw. poziomów zrównań. Góry przybrały oryginalne kształty. Charakterystyczne są tu wysokie pionowe ściany, unikalne formy skalne czy też wąskie przejścia i labirynty, np. na Szczelińcu, w „Błędnych Skałach”, a także w „Skalnym Mieście” po stronie czeskiej.

RVdGnnZu4SaBE1

Na zdjęciu pasmo górskie z wyraźnym wzniesieniem pośrodku. Na szczycie zabudowania. Na pierwszym planie pofałdowany teren porośnięty lasem.

RMCsaLXZZeQqo1

Na zdjęciu trapezoidalny blok skalny porośnięty lasem iglastym. Powierzchnia szczytu jest zwietrzała i popękana.

RPYuu58mFGoeW1

Wirtualna wycieczka po Szczelińcu Wielkim w Górach Stołowych

Wirtualna wycieczka po Szczelińcu Wielkim w Górach Stołowych

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DEgf2xbv3

Uskoki tektoniczne przyczyniły się też do powstania dużych wklęsłych form terenu, czyli charakterystycznych dla Sudetów kotlin, np. Kotliny Kłodzkiej czy Kotliny Jeleniogórskiej. Największym uskokiem tektonicznym jest jednak tzw. Krawędź Sudecka, która liczy ponad 100 km długości i do 300 m wysokości względnej. Rozciąga się ona niemal po linii prostej od Pogórza Kaczawskiego do Gór Złotych. Krawędź ta jest dobrze widoczna zarówno w terenie, jak i na mapach, ponieważ wyraźnie oddziela Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

RQNm62mJjWABl1

Na zdjęciu płaski teren porośnięty lasem, na krawędzi lasu znaczny uskok, w dole rozległa równina, w tle góry.

W czasie zlodowaceń plejstoceńskich w Karkonoszach pojawiły się lodowce górskie. Pozostałością ich obecności są dziś wielkie kotły polodowcowe, np. Śnieżne Kotły, Kocioł Łomniczki czy też Kocioł Małego Stawu i Kocioł Wielkiego Stawu z zachowanymi jeziorami cyrkowymi. Natomiast U‑kształtne doliny polodowcowe nie były tu zbyt głębokie i szerokie, toteż zdążyły się one ponownie zmienić w doliny rzeczne o przekroju V‑kształtnym.
Trzon Karkonoszy zbudowany jest z twardych skał granitowych. Na wysokościach około 1300 m n.p.m. utworzyła się powierzchnia zrównania, na którą składają się płaskie wierzchowiny, np. Równia pod Śnieżką. W Karkonoszach występują też charakterystyczne małe formy skalne, np. „Końskie Łby”, „Pielgrzymy”, „Skalny Stół”, „Słonecznik”, które powstały w wyniku nierównomiernego wietrzenia skał o różnej twardości.

RM62AY1NphZoV1

Na zdjęciu lotniczym rozległy płaskowyż porośnięty kosodrzewiną, wśród której zalega śnieg. Zabudowania, dookoła ludzie.

R16tOnx5Y7Gep1

Na zdjęciu pionowe skalne ściany. Na szczycie zabudowania.

RpyHjoKIm5tQj1

Na zdjęciu forma skalna składająca się z kilku silnie spękanych granitowych ostańców, w dole rozległa równina.

Fenomen budowy geologicznej całych Sudetów polega na wielkiej różnorodności skał i form terenu, które powstawały w bardzo długim okresie. Występuje tu największe w Polsce nagromadzenie skał magmowych – granitów, diabazów, andezytów, gabr, bazaltów, melafirów – i metamorficznych – gnejsów, marmurów, kwarcytów, łupków krystalicznych. Nie brakuje też skał osadowych – piaskowców, margli, węgli, torfów, łupków. Biorąc zaś pod uwagę ukształtowanie terenu, to w Sudetach spotkać można i wysokogórską polodowcową rzeźbę terenu w Karkonoszach, i rozległe obniżenia wielkich kotlin, i regularne bloki skalne Gór Stołowych, i stożki powulkaniczne (np. Ostrzyca na Pogórzu Kaczawskim), i pojedyncze góry dominujące nad okolicą (np. Ślęża na Przedgórzu Sudeckim).

RZ4SCI6l5OUrW1

Na zdjęciu wzniesienie w kształcie stożka. Wzniesienie o dość stromych zboczach, z wyraźnie podkreślonym wierzchołkiem, porośnięte lasem.

RtEwwKXnIy56t1

Na zdjęciu wzniesienie w kształcie stożka. Na szczycie maszt. Na pierwszym planie rozległa równina, drzewa, droga.

2. Klimat, wody, gleby, roślinność Sudetów

W Sudetach panuje klimat górski, który charakteryzuje się obniżonymi temperaturami i podwyższonymi opadami. Jest on jednak łagodniejszy niż w Karpatach ze względu na mniejsze wysokości bezwzględne oraz mniejszą odległość od Oceanu Atlantyckiego. Natomiast na Przedgórzu Sudeckim mamy znacznie cieplejszy klimat, zbliżony do tego występującego na sąsiedniej Nizinie Śląskiej.
Niemal wszystkie sudeckie rzeki w Polsce to dopływy Odry, a więc należą one do zlewiska Morza Bałtyckiego. Wyjątkami są źródłowe odcinki niektórych rzek, np. Izery w Karkonoszach czy Orlicy w Górach Bystrzyckich. Zaliczają się one do zlewiska Łaby, która płynie przez Czechy oraz Niemcy i uchodzi do Morza Północnego.
W wyższych partiach Sudetów na niektórych rzekach utworzyły się wodospady. Oczywiście nie są one tak wysokie, jak te tatrzańskie, ale również stanowią ciekawy element krajobrazu. Najbardziej znane sudeckie wodospady to Kamieńczyk (27 m wysokości) i Szklarki (13 m) w Karkonoszach oraz wodospad Wilczki (20 m) w Masywie Śnieżnika.
W Sudetach występują też duże zasoby wód podziemnych. Szczególnie liczne są źródła wód mineralnych, które najczęściej tworzyły się podczas ruchów gorącej magmy wewnątrz skorupy ziemskiej.

RAvDjikMed5x71

Na zdjęciu kręta rzeka w dolinie, której zbocza porastają lasy mieszane. Nad rzeką zabudowa miejska.

Wyższe partie Sudetów pokrywają słabo wykształcone gleby górskie. Poniżej spotkać można przeważnie zakwaszone gleby brunatne oraz płowe, przy czym na Pogórzu i Przedgórzu są to nieco lepsze ich odmiany.
Naturalna roślinność Sudetów, podobnie jak w Karpatach, charakteryzuje się piętrowością. W Sudetach granice poszczególnych pięter obniżone są o około 200–300 m. Mimo to nie występują tu typowo wysokogórskie, ostrokrawędziste turnie. Najwyższe partie Karkonoszy pokrywają rumowiska skalne i kępy traw. Nieco niżej znajdują się stosunkowo wąskie pasy łąk i kosodrzewiny. Najwięcej jest lasów iglastych regla górnego i lasów mieszanych regla dolnego. Dosyć częstym elementem sudeckiej roślinności są torfowiska i inne tereny podmokłe, które wytworzyły się m.in. na płaskich równiach Karkonoszy, Gór Izerskich i Gór Stołowych, a także w zagłębieniach kotlin.
W Sudetach znajdują się dwa parki narodowe – Karkonoski Park Narodowy i Park Narodowy Gór Stołowych. Karkonoski PN jest też rezerwatem UNESCO „Man And Biosphere”. Oprócz tego na terenie gór i przedgórza wyznaczono kilka parków krajobrazowych oraz dziesiątki innych obszarów chronionych.

izX4sjUSAA_1450170497483_0

R18j1F7eMT2dQ1

Ilustracja przedstawia mapę hipsometryczną Sudetów, obejmuje fragment Polski, Niemiec, Republiki Czeskiej. Treść niedotycząca Sudetów została zamglona.Na mapie dominuje kolor pomarańczowy obrazujący tereny powyżej czterystu metrów nad poziomem morza. Oznaczono i opisano miasta, rzeki, jeziora i szczyty. Opisano góry i pogórza oraz państwa sąsiadujące z Polską. Czerwoną wstążką zaznaczono granice państw.Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co trzydzieści minut. W legendzie opisano znaki użyte na mapie.

izX4sjUSAA_d494e184

RBF5fVH18mvyJ1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano główne miasta. Granice województw oznaczono czerwonymi liniami. Opisano państwa sąsiadujące. Na mapie kolorem filetowym przedstawiono obszary występowania wód mineralnych, a za pomocą sygnatur – kolorowych kół przedstawiono typy wód: solanki, szczawy i wody siarczanowe. Oznaczeniami literowymi przedstawiono typy wód: r – radoczynne, t – termalne. Opisano nazwy regionów występowania wód mineralnych: Region Kujawsko-Pomorski, Region Sudecki, Region Karpacki, Region Podkarpacki. Innym krojem czcionki opisano również miasta, w których występują wody mineralne. Na południu Polski przeważa występowanie szczaw (w Rejonie Sudeckim są to wody radoczynne), a w Regionie Kujawsko-Pomorskim występują solanki termalne. Wody siarczanowe występują głównie w okolicach Krakowa. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. W legendzie na dole mapy objaśniono znaki użyte na mapie.

izX4sjUSAA_d494e204

RwPprwYtGu7LJ1

lustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano miasta wojewódzkie. Granice województw oznaczono czerwonymi liniami. Opisano państwa sąsiadujące. Na mapie za pomocą barwnych plam pokazano prawne formy ochrony przyrody w Polsce: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i lasy. Występują one na całej powierzchni mapy jednak największe zagęszczenie widać w rejonie pojezierzy, wyżyn, kotlin oraz w górach. Opisano nazwy parków narodowych i rezerwatów. Nazwy miejsc, które są rezerwatami biosfery UNESCO otoczono czerwoną ramką – takich miejsc jest dziesięć i występują na terenie całej Polski. Za pomocą sygnatur przedstawiono rezerwaty przyrody: roślinne, zwierzęce, krajobrazowe, przyrody nieożywionej. Ich największe zagęszczenie jest na terenach parków narodowych i krajobrazowych – najwięcej na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Za pomocą sygnatury niebieskiego ptaka w żółtym kółku przedstawiono obszary objęte Konwencją Ramsarską – obszary ochrony ptactwa wodno-błotnego – takich obszarów jest kilkanaście i występują głównie na Pojezierzu Mazurskim, w Dolinie Baryczy i u ujść rzek. Obszar „Zielonych Płuc Polski” zakreskowano kolorem zielonym, znajduje się on na północnym-wschodzie i sięga do Bugu. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. W legendzie z lewej strony mapy objaśniono znaki użyte na mapie.

Podsumowanie

• Sudety to stare góry średnie, leżące na południowym zachodzie Polski, wzdłuż naszej granicy z Republiką Czeską.

• Góry te dzielą się na Sudety Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz Pogórze Zachodniosudeckie.

• Przedgórze Sudeckie formalnie nie zalicza się do Sudetów, ale rzeźba jego terenu w pewnym stopniu była kształtowana przez te same ruchy górotwórcze, co rzeźba Sudetów.

• Najwyższym pasmem Sudetów są Karkonosze ze szczytem Śnieżka o wysokości 1602 m n.p.m.

• Najstarsze pasmo Sudetów to Góry Sowie, które są zbudowane z prekambryjskich gnejsów liczących około 1 miliarda lat (najstarsze skały w Polsce).

• Budowa geologiczna całych Sudetów jest bardzo złożona, gdyż występuje tam wiele różnorodnych skał – magmowych, osadowych i metamorficznych. Na przykład trzon Karkonoszy zbudowany jest z granitu, Góry Stołowe z piaskowców i margli, a Masyw Śnieżnika z gnejsów.

• Sudety pierwotnie zostały wydźwignięte podczas paleozoicznych ruchów górotwórczych – kaledońskich i hercyńskich. Potem mezozoiczne osady morskie oraz wietrzenie i erozja znacznie wyrównały teren gór. W orogenezie alpejskiej nastąpiło odmłodzenie rzeźby poprzez ruchy tektoniczne, które utworzyły liczne uskoki, a między nimi wypukłe zręby i wklęsłe kotliny. W ten sposób powstały góry zrębowe z widocznymi w wielu miejscach prostymi liniami uskoków (pionowymi i poziomymi). Największy uskok to tzw. Krawędź Sudecka, która ma około 100 km długości i do 300 m wysokości; oddziela ona Sudety od Przedgórza Sudeckiego.

• W Karkonoszach podczas zlodowaceń plejstoceńskich występowały lodowce górskie, które zostawiły po sobie duże kotły polodowcowe.

• W Sudetach panuje klimat górski, choć nie jest on tak surowy, jak w Karpatach, z uwagi na niższe wysokości bezwzględne Sudetów i bliższą odległość do Oceanu Atlantyckiego.

• Ze względu na podwyższone opady Sudety są obszarem zasobnym w wody – zarówno powierzchniowe jak i podziemne.

• W Sudetach dominują słabe gleby górskie oraz kwaśne brunatne i płowe.

• Roślinność Sudetów występuje w układzie piętrowym, choć nie ma tu turni ze względu na stosunkowo niewielką wysokość nad poziomem morza.

• W Sudetach utworzono dwa parki narodowe – Karkonoski Park Narodowy i Park Narodowy Gór Stołowych.

Praca domowa

Polecenie 7.1

Do tabeli (załacznik) wpisz rodzaje skał, z jakich zbudowane są poszczególne pasma i masywy górskie Sudetów. Skorzystaj z różnych źródeł informacji, w tym map geologicznych.

R1aC9eMWuB7rV1

Ilustracja przedstawia mapę Polski . Na mapie kolorami zaznaczono rodzaje skał i ich wiek. Większą część obszaru Polski pokrywa kolor żółty, który obrazuje występowanie najmłodszych skał ery kenozoiku – iłów, mułków, żwirów, węgli brunatnych, łupków ilastych , mułowców i piaskowców, andezytów i cieszynitów. Na południu oznaczono kolor niebieski i zielony obrazujący występowanie wapieni, dolomitów, margli i piaskowców z ery mezozoiku. Najstarsze skały pochodzące z ery prekambryjskiej i paleozoicznej występują w rejonie Sudetów. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie. Opisano rzeki. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. Po lewej stronie mapy w legendzie umieszczono w pionie dwanaście kolorowych prostokątów, które opisano nazwami skał. Wydzielono pięć er i czternaście okresów.

R8CdlTEjfNDCx1

Ilustracja przedstawia mapę Polski. Na mapie kolorami zaznaczono rodzaje skał z epoki plejstocenu i holocenu czyli utwory czwartorzędowe. Czerwonymi kropkami zaznaczono miasta wojewódzkie i opisano je. Opisano rzeki i państwa sąsiadujące z Polską.Większą część obszaru Polski pokrywa jasnobrązowy obrazujący plejstoceńskie piaski żwiry i gliny zwałowe lodowcowe występujące pod postacią wysoczyzn morenowych. Poprzeplatane są one kolorem żółtym obrazującym piaski i żwiry wodnolodowcowe, głównie sandrowe. Obszary górskie oznaczono kolorem pomarańczowym obrazującym gliny stokowe. Wzdłuż rzek występuje kolor zielony obrazujący piaski i żwiry rzeczne oraz piaski den pradolin. Kolor różowy na obszarze Wyżyny Częstochowskiej, Wyżyny Lubelskiej i Kotliny Sandomierskiej obrazuje lessy.Kolorowymi liniami przedstawiono zasięg czterech zlodowaceń. zlodowacenie podlaskie – zielona linia biegnie z północnego zachodu na środkowy wschód.zlodowacenie południowopolskie – czarna linie biegnie równoleżnikowo na południu Polski wzdłuż Przedgórza Sudeckiego i Podgórza Karpackiego.zlodowacenie środkowopolskie – niebieska linia biegnie z zachodu na wschód najpierw wzdłuż Przedgórza Sudeckiego, następnie skręca na północ ponad Kielce, potem kieruje się na południe ku ujściu Sanu do Wisły i potem kieruje się na wschód.zlodowacenie północnopolskie – czerwona linia biegnie z okolic Zielonej Góry z zachodu na wschód, na wysokości Niziny Mazowieckiej kierując się ku północy.Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. Po lewej stronie mapy w legendzie umieszczono w pionie osiem kolorowych prostokątów, które opisano nazwami skał z okresu plejstocenu i holocenu, opisano zasięgi zlodowaceń i literowe oznaczenia pradolin.

Nazwy skał staraj się wpisywać do tabeli w takim układzie, jak występują one w skorupie ziemskiej, tj. skały osadowe na górze, a skały magmowe głębinowe na dole.

Skały budujące Sudety

Region Sudetów	Główne skały
Góry i Pogórze Izerskie	OSADOWE – gliny stokowe, piaski i żwiry METAMORFICZNE – gnejsy, łupki łyszczykowe MAGMOWE – granity
Karkonosze
Góry i Pogórze Kaczawskie
Góry Stołowe
Góry Kamienne
Góry Sowie
Masyw Ślęży
Góry Złote
Masyw Śnieżnika
\*Jesioniki
\*Góry Opawskie

Rroy4TN5qrbvx1

załącznik

załącznik

Zobacz także

Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórczeiHRWULC0MPPłytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze
Wietrzenie skałiqgbOCqDkmWietrzenie skał
Geologiczna przeszłość PolskiiuAbOZ08BuGeologiczna przeszłość Polski
Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w PolsceiLBcNmJQsCJak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce
Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczneiikthmJDuAWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Surowce mineralne PolskiiHpDjXpxgVSurowce mineralne Polski
Cechy klimatu PolskiiKAvfw8TYYCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w Polsceidz3kbLYuCWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polskiig0DrBcVI8Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Ochrona środowiska w Polscei4yL6sE2OXOchrona środowiska w Polsce
Geograficzne regiony PolskiiS7jkMgAKPGeograficzne regiony Polski

Słowniczek

Zadania