Trzydzieści lat minęło…

Na początku drugiej połowy XIX w. zaczął się zmieniać klimat polityczny w Europie: Włosi walczyli o zjednoczenie, Rosja po klęsce w wojnie krymskiej traciła pozycję wielkiego i niepokonanego imperium oraz wchodziła na drogę zasadniczych reform wewnętrznych. Tymczasem zbliżała się 30. rocznica powstania listopadowegopowstanie listopadowepowstania listopadowego. Wszystko to przyczyniło się do rozbudzenia nastrojów patriotycznych wśród Polaków. Do głosu zaczęło dochodzić pokolenie osób młodych i radykalnie nastawionych, które nie doświadczyły tragedii poprzednich zrywów narodowowyzwoleńczych i dążyły do kolejnej konfrontacji z zaborcą.

W czerwcu 1860 r. umarła wdowa po gen. Józefie Sowińskim, bohaterze powstania listopadowego. Jej pogrzeb stał się okazją do wielkiej manifestacji przeciwko zaborcy. W rocznicę wybuchu powstania listopadowego przed kościołem karmelitów w Warszawie zabrzmiały strofy Boże, coś Polskę oraz Mazurka Dąbrowskiego. Obie pieśni przez odwoływanie się do idei wolnościowych miały charakter prowokacyjny.

Początkowo rząd carski nie podejmował radykalnych działań przeciwko manifestantom. Ówczesny namiestniknamiestniknamiestnik Królestwa Michaił Gorczakow wycofał nawet z miasta wojska. Nie było jednak mowy o bardziej radykalnych ustępstwach ze strony caratu, o czym zresztą Polacy mieli się już wkrótce przekonać.

Rug1O06nq5BY5

Ilustracja przedstawia szczupłego, starszego mężczyznę w galowym mundurze. Stoi lewym półprofilem do widza. Ma przerzedzone włosy, niewielkie wąsy, długi, prosty nos, opadającą skórę na policzkach. Żołnierz ubrany jest w marynarkę ze zdobionymi naramiennikami, zapinaną na rząd guzików oraz wąskie spodnie. Przy pasie ma przypiętą szablę. Lewą ręką opiera o kamienny murek. Za nim widnieje grupa żołnierzy w hełmach z szpicą na czubku.

Następna manifestacja zorganizowana 25 lutego 1861 r., w rocznicę bitwy pod Grochowem, została rozpędzona przez wojska rosyjskie. Podobnie jak kolejna dwa dni później. Podczas tej ostatniej zostało zabitych pięciu demonstrantów. Wydarzenia te w jeszcze większym stopniu wpłynęły na rozbudzenia nastrojów patriotycznych. Zapanowała moda na stroje żałobne, w oknach palono świece, kobiety ubierały się w czarne, skromne suknie, nosiły biżuterię z motywami patriotycznymi, a obrączki na znak żałoby zakładano na palec serdeczny prawej dłoni zamiast lewej.

RKlIfzqWeN77l

Ilustracja przedstawia pięć zdjęć, które umieszczone zostały w osobnych, okrągłych ramkach. Wszystkie pięć ramek składa się na ozdobny, drewniany stojak na zdjęcia. Na fotografiach widnieje pięciu nieżywych mężczyzn spoczywających na łózkach, w białej pościeli. Widać ich głowy oraz w przypadku czterech z nich nagie torsy, poniżej których ciała okryte są pościelą. Na klatkach piersiowych widać rany od postrzałów. Jedno zdjęcie przedstawia zwłoki mężczyzny ubranego w mundur.

Wydarzenia z 27 lutego 1861 r. w ten sposób opisywał uczestnik zajść, Szymon Katyll:

Indeks dolny Wyjaśnij, dlaczego zniszczenie krzyża przez oddziały rosyjskie wywołało taki efekt. Indeks dolny koniec_{Wyjaśnij, dlaczego zniszczenie krzyża przez oddziały rosyjskie wywołało taki efekt.}

Sposób łagodzenia konfliktu przez władze rosyjskie nie przynosił efektów. Na miejsce Gorczakowa (który zmarł w 1861 r.) został mianowany Karol Lambert, zwolennik rządów silnej ręki. Zakazał on organizowania wszelkich manifestacji, zaostrzono represje, wprowadzono stan wojennystan wojennystan wojenny, a ponad 1,5 tys. osób znalazło się w CytadeliCytadelaCytadeli. Na znak protestu wobec wtargnięcia wojsk carskich do świątyń podczas nabożeństwa decyzją duchownych kościoły zostały w większości zamknięte.

RwWzq29utAbvE

Ilustracja przedstawia tablicę, na której widnieje napis: Na pamiątkę poległych w Warszawie w dniu 27 lutego, 8 i 9 kwietnia 1861 roku.

R195sxvrNU4Ev

Ilustracja przedstawia plac miejski otoczony z trzech stron zabudowaniami. Frontalnie na placu stoi pomnik. Forma pomnika to wysoki, zwężający się ku górze prostopadłościan na wysokim cokole. Po obu stronach pomnika stoją białe, duże namioty, wokół których chodzą żołnierze.

„BialibialiBiali” i „czerwoniczerwoniczerwoni”

W obliczu zaostrzającej się sytuacji w Królestwie PolskimKrólestwo PolskieKrólestwie Polskim powstały dwa ugrupowania, zwane „białymi” i „czerwonymi”. Pierwsze z nich wywodziło się z Towarzystwa RolniczegoTowarzystwo RolniczeTowarzystwa Rolniczego i zaczęło się formować na dobre dopiero po rozwiązaniu tej organizacji, która dotychczas uznawana była za nielegalne przedstawicielstwo narodu polskiego. Biali reprezentowali środowisko ziemiańskie, burżuazję i inteligencję. Ich organem kierowniczym (od grudnia 1861 r.) była Dyrekcja KrajowaDyrekcja KrajowaDyrekcja Krajowa złożona z trzech przedstawicieli ziemiaństwa i trzech mieszczan. W jej skład wchodził m.in. bogaty bankier warszawski Leopold Kronenberg. Ważnym duchowym przywódcą stowarzyszenia był prezes Towarzystwa Rolniczego Andrzej Zamoyski.

RXaH1JLN6UIW4

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę z dłuższymi, falowanymi włosami z przedziałkiem po środku. Mężczyzna ma wysokie czoło, długi, prosty noc, wydatne usta i bokobrody. Ubrany jest w białą koszulę, kamizelkę, ciemny surdut. Pod szyją ma fular.

RwcatFtZDq4z01

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku z nieco dłuższymi włosami zaczesanymi do tyłu. Mężczyzna ma wysokie, odkryte czoło, długi, prosty nos, wydatne usta, niewielki zarost na brodzie. Ubrany jest w ciemny surdut i muszę pod szyją.

Biali postulowali skupienie się na pracy organicznej i legalnej walce. Ich celem było uzyskanie autonomii Królestwa Polskiego, przywrócenie polskiej administracji, wojska polskiego i przyłączenie ziem zabranych. Sprzeciwiali się walce zbrojnej, nie widząc szans na jej powodzenie i obawiając się represji. Wielkie nadzieje wiązali natomiast z interwencją Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie polskiej. Biali wierzyli, że pokojowe manifestacje wsparte działaniami dyplomatycznymi i poparciem ze strony państw zachodnich mogą doprowadzić do niepodległości ziem polskich. Przeciwnicy polityczni nazywali białych milleneramimillenerzymillenerami od łacińskiego słowa oznaczającego tysiąc, co oznaczało, że ich działania mogą przynieść niepodległość dopiero za tysiąc lat.

Inne niż biali koncepcje prezentowali czerwoni. Wywodzili się oni ze środowisk osób organizujących manifestacje polityczne w latach 1860–1861, a więc stronnictwo to tworzyła głównie radykalna młodzież studencka, skupiona m.in. wokół warszawskiej Akademii Medyko‑ChirurgicznejAkademia Medyko‑ChirurgicznaAkademii Medyko‑Chirurgicznej. Opowiadali się oni za natychmiastowym wywołaniem powstania we współpracy z rewolucjonistami europejskimi (nawiązali współpracę z rosyjską organizacją rewolucyjną Ziemla i WolaZiemla i WolaZiemla i Wola). Czerwoni dążyli także do radykalnych reform społecznych i szybkiego przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów bez odszkodowania. W 1861 r. utworzyli Komitet MiejskiKomitet MiejskiKomitet Miejski, który w 1862 r., po wchłonięciu kolejnych grup, przekształcił się w Komitet Centralny NarodowyCentralny Komitet NarodowyKomitet Centralny Narodowy.

Ugoda zamiast niepodległości

Białych i czerwonych wiele różniło, ale łączyła idea niepodległościowa. Zupełnie odmienną wizję przyszłości Polski miał natomiast Aleksander Wielopolski. Był on zwolennikiem ugody z caratem. Wszelką działalność niepodległościową uważał za błąd przy ówczesnych stosunkach dyplomatycznych. Natomiast realne jego zdaniem było odzyskanie autonomii, choćby w takiej formie, jaka istniała w roku 1815. Część społeczeństwa polskiego dążąca do konfrontacji nie rozumiała intencji Wielopolskiego, a jego politykę ugody z caratem uważano za zdradę interesów narodowych.

Wielopolski został mianowany w 1862 r. naczelnikiem rządu cywilnego, czyli prezesem rady ministrów, a następnie skupił w swoim ręku część kompetencji namiestnika. Na tym stanowisku dał się poznać jako zdolny polityk i twardy negocjator, któremu udało się od Rosji uzyskać szereg ustępstw. Przeprowadził częściową polonizację administracji, rozbudował sieć szkół elementarnych i wprowadził nowe podręczniki, z jego inicjatywy zostały usunięte ograniczenia nałożone na Żydów (m.in. dotyczące osiedlania, zakupu nieruchomości, handlu czy opodatkowania). W rezultacie Królestwo Polskie, mimo kontroli ze strony Rosji, uzyskało szereg przywilejów, dzięki czemu umocniła się jego samodzielność. Problemem było jednak to, że margrabia nigdy nie cieszył się popularnością wśród społeczeństwa polskiego, a jego lojalizm i przesadna duma zniechęciły tych, którzy mogli mu sprzyjać.

R1UwIFH65pwN6

Ilustracja przedstawia krępego, starszego mężczyznę stojącego prawym półprofilem do widza. Mężczyzna ma siwe włosy, bokobrody i okalającą całą twarz brodę. Ubrany jest w ciemny przedłużany surdut, zapinany na dwa rzędy guzików., biała koszulę, pod szyja ma fular. W prawej dłoni trzyma rulon papieru. Na niewielkim stoliku stojącym obok niego leży do góry dnem, czarny cylinder oraz laska z ozdobną gałką.

Publicysta Jerzy Wojciech Borejsza w Pięknym wieku XIX w ten sposób pisał o Wielopolskim:

Indeks dolny Jak i dlaczego w taki sposób postrzegany jest do dziś Aleksander Wielopolski? Indeks dolny koniec_{Jak i dlaczego w taki sposób postrzegany jest do dziś Aleksander Wielopolski?}

W stronę powstania

Tymczasem spiskowcy ze stronnictwa czerwonych opracowywali plany powstania. Miało się ono rozpocząć od ataku na Cytadelę Warszawską celem opanowania zapasów broni i amunicji.

R1EFNjDJ094WF

Zdjęcie przedstawia pomnik stojący na niewielkim placu parkowym. Na wysokim okrągłym, walcowatym cokole ustawiono popiersie brodatego mężczyzny w czapce z daszkiem.

Dopracowywano również plany wojenne. Rozbudowywano sieć konspiracyjną, tworzono zręby polskiego państwa podziemnego, nawiązano współpracę z rosyjskimi spiskowcami, jako że planowano jednoczesny wybuch powstania w Imperium i w Królestwie. Pod koniec roku 1862 ponad 20 tys. zaprzysiężonych spiskowców szykowało się do udziału w walkach. Jednak wybuch powstania nie był jeszcze przesądzony. Zmieniła to brankabrankabranka. Z inicjatywy Wielkopolskiego w październiku 1862 r. ogłoszono pobór do wojska rosyjskiego. Objął on ok. 10 tys. osób, w tym stanowiących trzon spiskowców, i odbył się na podstawie imiennych list. Branka miała być ostatnią bronią margrabiego, gotowego na wiele, by powstrzymać wybuch powstania.

R1M1okHmNLxD9

Obraz przedstawia żołnierzy jazdy konnej, ubranych w wielkie czapy z futra, którzy prowadzą kilkunastu mężczyzn ubranych w długie żołnierskie płaszcze. W tle widnieje zabudowa miasta.

Słownik

Słowa kluczowe

biali, czerwoni, Wielopolski, powstanie styczniowe, Polacy pod zaborami

Bibliografia

J.W. Borejsza, Piękny wiek XIX, Warszawa 1984.

A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2000.