Schemat
Dla nauczyciela
Prezentacja multimedialna
Na podstawie prezentacji opracuj planszę dydaktyczną zawierającą najważniejsze założenia poezji, w której eksperymentuje się językiem.
Na podstawie prezentacji opracuj wypunktowaną listę hasłową zawierającą najważniejsze założenia poezji, w której eksperymentuje się językiem.
Napisz opowiadanie będące komentarzem do wybranego z prezentacji wiersza poezji lingwistycznej.
![](/static/img/obiektmultimedialny.png)
![Ilustracja przedstawia wielobarwny, abstrakcyjny obraz. Widoczna jest na nim plątanina między innymi elektrycznych świateł, wirujących tancerzy oraz promieniujących stalowych belek diabelskiego młyna i kolejki górskiej.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1FOJMBn0VkSn/1634341351/DOH95yPHALN9BCH3KeT0bCE7TLaouS0l.jpg)
CO TO JEST POEZJA LINGWISTYCZNA?
Marta Pawlus, Marek Bernacki Słownik gatunków literackichAwangardowy i eksperymentalny nurt w polskiej poezji współczesnej, rozwijający się po 1956 r., którego rozkwit przypada na lata 1959‑1965, obejmujący utwory poetyckie, w których tematem (dla autora) i ostatecznym punktem odniesienia (dla czytelnika‑interpretatora) staje się język – podstawowe narzędzie komunikacji międzyludzkiej na wszystkich jego poziomach: fonetycznym, fonologicznym, leksykalnym, morfologicznym i semantycznym. [...]
Celem poetów‑lingwistów było – z jednej strony – zwrócenie uwagi na wieloznaczność wypowiedzi słownych, takie zestawienie wyrazów, czy poszczególnych jednostek morfologicznych, które w nieoczekiwanych kombinacjach i konotacjach tworzyły nowe, niespodziewane i zaskakujące sensy, pokazujące nieokiełznaną w gruncie rzeczy metaforyczną kreatywność języka, z drugiej zaś – postawienie tegoż języka „w stan podejrzenia”, próba demistyfikacji utartych konwencji, fraz i „słów‑wytrychów” oraz wszelkich autotematyzmów słownych, które rządzą mową ludzką powodując (nieuświadomioną do końca przez człowieka) sytuację pogrążenia się w tzw. „szumie informacyjnym”, który prowadzić może do ograniczenia, a w sytuacjach skrajnych (jak w przypadku tzw. nowomowy – języka oficjalnej propagandy politycznej w systemach totalitarnych) do stłamszenia wolnej ekspresji jednostki. Pierwszy, optymistyczny i kreatywny aspekt poezji lingwistycznej widoczny
był już w przedwojennej twórczości polskich poetów.prez1 Źródło: Marek Bernacki, Marta Pawlus, Słownik gatunków literackich, Bielsko Biała 1999, s. 582.
![Ilustracja przedstawia okładkę. Na górze na czarnym pasku są dwa nazwiska: Anatol Stern i Bruno Jasieński. Na dole są dwie głowy mężczyzn, które znajdują się na wyciętych kawałkach gazet. Na środku jest koło stojące na mechanizmie. Na kole umieszczony jest czerwony trójkąt. Pod spodem jest napis: Ziemia na lewo. Przy literze O jest koło zębate oraz napis: Przechodniu tu meta.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1LXwJ1mDOZIs/1634341351/14A88vLJilBDDbcMpxnIvx6KyFb5WVeV.jpg)
FUTURYSTYCZNA ZASADA SŁÓW NA WOLNOŚCI
Bruno Jasieński But w butonierceZmarnowałem podeszwy w całodziennych spieszeniach,
Teraz jestem słoneczny, siebiepewny i rad.
Idę młody, genialny, trzymam ręce w kieszeniach,
Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak świat.Nie zatrzymam się nigdzie na rozstajach, na wiorstach,
Bo mnie niesie coś wiecznie, motorycznie i przed.
Mijam strachy na wróble w eleganckich windhorstach,
Wszystkim kłaniam się grzecznie i poprawiam im pled.W parkocieniu krokietni – jakiś meeting panieński.
Dyskutują o sztuce, objawiając swój traf.
One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastał Jasieński,
Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff.One jeszcze nie wiedzą, one jeszcze nie wierzą.
Poezyjność, futuryzm – niewiadoma i X.
Chodźmy biegać, panienki, niech się główki oświeżą –
Będzie lepiej smakować poobiedni jour‑fixe.Przeleciało gdzieś auto w białych kłębach benzyny,
Zafurkotał na wietrze trzepocący się szal.
Pojechała mi bajka poza góry doliny
nic jakoś mi nie żal, a powinno być żal...Tak mi dobrze, tak mojo, aż rechoce się serce.
Same nogi mnie niosą gdzieś – i po co mi, gdzie?
Idę młody, genialny, niosę BUT W BUTONIERCE,
Tym co za mną nie zdążą echopowiem: – Adieu! –prez1 Źródło: Marek Bernacki, Marta Pawlus, Słownik gatunków literackich, Bielsko Biała 1999, s. 582. prez2 Źródło: Bruno Jasieński, But w butonierce, [w:] tegoż, But w butonierce. Poezje futurystyczne, Warszawa 1921.
![Obraz przedstawia awangardowy portret mężczyzny. Postać oraz otoczenie są zgeometryzowane, a formy ujęte kanciasto. Mężczyzna pociągłą twarz, krótkie, ciemne włosy oraz założony monokl. Ubrany jest w niebieską marynarkę. Tło wokół postaci jest w odcieniach koloru różowego i czerwonego.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1KvMvPS66Kxr/1634341352/18OcuQM3iOahgvNxV7Ab2vs6aegYkZDu.jpg)
KOMENTARZ DO WIERSZA
Marta Pawlus, Marek Bernacki Słownik gatunków literackichBruno Jasieński futurystą został w Moskwie (1914–1918). Tam zapoznał się z wierszami rosyjskich futurystów – Igora Siewierianina, Włodzimierza Majakowskiego czy Wielemira Chlebnikowa. Jego utwory nawiązywały do wypracowanej na gruncie futurystyczne literatury rosyjskiej („słowa na wolności”) teorii tzw. „poetyckiej mowy zaumnej”, gdzie „sens” wiersza wyznaczała nie tyle płaszczyzna semantyczna, co sam nastrój brzmieniowy, kreowany na poziomie fonetycznym i morfologicznym.
prez1 Źródło: Marek Bernacki, Marta Pawlus, Słownik gatunków literackich, Bielsko Biała 1999, s. 582.
![Ilustracja przedstawia futurystyczny obraz. Po prawej strony widoczny jest tłum ludzi z uniesiony rękami, który napiera na lewą stronę obrazu. Postaci są zgeometryzowane i w kolorze czerwonym. Przed nimi znajdują się czerwone linie, pomiędzy którymi są niebieskie budynki z oknami i czerwonymi dachami.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rl4R44xBsQDr1/1634341353/HataNVaYiQ4wtJBntrQhBOSMAua9EdAu.jpg)
FUTURYSTYCZNE SKANDALIZOWANIE
Wiersz But w butonierce zawiera właściwości charakterystyczne
dla futuryzmu:
epatowanie filistra, mieszczucha,
skandalizowanie,
szokowanie odbiorcy,
poczucie mocy, wolności i niezwykłości,
obrazoburczy stosunek do tradycji,
zabawa językiem: neologizmy (spieszenia, siebiepewny),
fascynacja nowoczesnością, cywilizacją i jej osiągnięciami (meeting, auto w kłębach benzyny).
Zastanawia (zadziwia) but w butonierce – symbolika na przekór tradycji i modzie, swoisty rodzaj buntu. W wierszu zastosowana została aliteracja, czyli podobieństwo brzmieniowe wyrazów but i butonierka (zasada słów na wolności). Tekst to afirmacja młodości i siebie.
![Obraz przedstawia akt kobiecy. Jest to surrealistyczny wizerunek rozczłonkowanego ciała kobiety głaszczącej kota. Kobieta jest naga, jej głowa wygląda zza drzwi i posiada długą szyję. Ma zielono‑czerwone włosy. Głaskany przez nią kot ma białą sierść. Wokół widoczne są czerwone zasłony.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1V45WxaSUVlg/1634341353/1EDWokDgjVvjUCQP4ueXxIi1KESjrSrH.jpg)
EKSPERYMENTY JĘZYKOWE POLSKICH FUTURYSTÓW
Dowolność form gramatycznych.
Brak ortografii i zasad przestankowania.
Słowa na wolności.
![Ilustracja przedstawia wiersz wraz z elementami graficznymi wplątanymi w tekst. Po lewej stronie widoczna jest sylwetka człowieka złożona z prostych linii i kwadratu jako głowy. Sylwetka jest podpisana jako Hamlet. Treść na górze ilustracji: Hamlet w piwnicy. Gdy zaszedłem raz spacerem do ciemnej piwnicy mej duszy — po schodach wąskich. Poniżej są narysowany schody podpisane jako schody do piwnicy. Na dole jest napis piwnica w nawiasie. Obok jest napis attention. Znalazłem tam beczkę staropolskiej małmazji Nie wiedziałem, że będę przyjęty źle przez króla szczurów. Poniżej jest prostokąt, od którego odchodzą linie na boki. Bo dusza moja to Hamlet — pół‑obłąkana uderzała o ściany wilgotne Piwnicy — Pustyni Gdyż nie dowierzałem wierze moich praojców Księgi mądrości której litery w słońcu spłowiały zwietrzałej mądrości. Niżej tłustym drukiem są litery: a, b, c, d, e, f, g, h. Hamlecie Hamlecie niech już raz przestaną swatać cię z Ofelją Ja zejdę po schodach do swej ciemni optycznej aby podrzeć księgi praojców. Z boku jest napis: Hamlecie!](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R17JR9PseLf0h/1634341353/GuSJKALshkJnFgm5ADTgPluICiS9mHM6.jpg)
Alicja Baluch Wizualność poezji Tytusa CzyżewskiegoLiteracka twórczość Tytusa Czyżewskiego, poety i malarza, zawiera wiele odwołań do świata zjawisk wizualnych, w tym także do świata sztuk plastycznych. [...] Sytuacja ta ze względu na rodzaj i charakter występujących tu odwołań wizualnych wymaga wprowadzenia pewnej klasyfikacji. A więc na poziomie podstawowym, opisowym, układają się one w cztery grupy; pierwsza obejmuje teksty, w których kwestia wizualności dotyczy zróżnicowanych układów graficznych; drugą tworzą utwory literackie posługujące się paralingwistycznymi znakami wizualnymi; trzecia grupa – to rysunki i ilustracje istniejące niejako „obok” dzieł literackich w formie ornamentacyjnej lub „równolegle” jako ich semiotyczny przekład; wreszcie czwarta –
to zespół tekstów, w których występuje współistnienie pierwiastków pikturalnych i werbalnych, tworzących swego rodzaju typ poezji wizualnej. Potrzeba wywoływania takich skojarzeń wizualnych przez bezpośrednie nawiązywanie do skojarzeń plastycznych to zjawisko typowe dla początków awangardy XX wieku, kiedy to kubiści a później surrealiści zaczęli znowu wprowadzać materialne słowo w ramy obrazu jest charakterystyczną cechą twórczości literackiej Czyżewskiego.prez3 Źródło: Alicja Baluch, Wizualność poezji Tytusa Czyżewskiego, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny”, nr 1986/z.101, s. 99–137.
![Ilustracja przedstawia wiersz wraz z elementem graficznym z tekstem. Na górze jest napis: Mechaniczny ogród. Pod spodem są kwadraty umieszczone na szczycie pionowych kresek. Dwa kwadraty nie posiadają kresek i są na samej górze. Każdy kwadrat zawiera w sobie tekst. Jest to następująca treść: Paź królowej. Róża biała. Róża. Bratek. Lewkonja. Róża żółta. Piwonja. Piwonja. Pierwiosnek kwiatek. Pod spodem jest następujący tekst: Rano Rosa Róże słońce słoneczniki w dali góry motyl paź królowej żółte róże trawa się śmieje słońce śmieje się i ja i moja nadzieja. W nawiasie rok 1920.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RF2CCkGf7oVba/1634341354/2j3YZBlXLdbOOc69CErcKMHZI3707sQq.jpg)
INTERPRETACJA MECHANICZNEGO OGRODU TYTUSA CZYŻEWSKIEGO
Alicja Baluch Wizualność poezji Tytusa CzyżewskiegoW utworze Tytusa Czyżewskiego Mechaniczny ogród, umieszczonym w tomiku Noc‑Dzień na plan pierwszy wysuwają się kwadratowe kształty kwiatów z podpisami w środku: Róża, Bratek, Lewkonia, Piwonia, Pierwiosnek kwiatek itd. W górze, nad kwiatami „unosi się” motyl – Paź królowej, narysowany w formie dwóch złączonych kwadratów, które tworzą skrzydła. Mechaniczny ogród ogradzają z trzech stron linie proste. Pod nimi, na dole strony, znajdują się rozmieszczone w kilku grupkach słowa. Zgodnie z założeniami poetyki futurystycznej są to przeważnie rzeczowniki, których rozluźniona struktura graficzna przypomina słowa na wolności. Rzeczowniki te powtarzają nazwy niektórych kwiatów i zwierząt / róża, róże żółte, paź królowej lub uzupełniają tym razem tylko werbalnie/elementy przedstawianego krajobrazu: są nimi kolor i pewne relacje przestrzenne albo czasowe /rano, rosa, słońce, słoneczniki, w dali góry. Tę część tekstu słownego należy traktować jako dalszy ciąg wrażeń wizualnych, zgodnie z dadaistyczną definicją wiersza statycznego, w którym czyni się ze słów „indywidua, z trzech liter las, las z koronami drzew, z gajowymi. Druga, nie wydzielona graficznie część słownej wypowiedzi tego utworu wprowadza przez użycie czasownika tzw. formy złożone w terminologii Witkacego – pewne pojęcia i działania: „słońce śmieje się i ja i moja nadzieja”. Zespolenie różnorodnych form: prostych (płaskie elementy przestrzenne) i złożonych (wyrażane przez słowo pojęcia i działania) w jednym tekście dokonuje się zgodnie z [...] formułą Czyżewskiego: „zbliża się moja synteza”. Jej zasadą scalającą jest [...] tytuł – „mechaniczność” rozumiana tu jako regularność, powtarzalność. Cechy te można „zobaczyć” w tym wierszu, w jego planie graficznym i odczytać w układzie pojęciowym, podporządkowanym jednak wizualności utworu, gdyż informacje płynące przez zmysł wzroku są bardziej całościowe, szybsze i o wiele dynamiczniejsze. Toteż trzeba uznać, że obraz mechanicznego ogrodu jest swojego rodzaju polemiką z ukształtowanym przez topos wyobrażeniem utraconego raju, w którym miękkie i okrągłe kształty kwiatowych płatków zostały zastąpione przez kanciaste kwadraty, wiotkie i kręte łodyżki przez sztywne linie proste, idealna cisza, taka, że „słychać jak trawa rośnie”, przerwana co najwyżej delikatnym trzepotaniem motylich skrzydeł, napełnione niesamowitym dźwiękiem śmiejącej się trawy. Powstały obraz to raj zastępczy – zurbanizowany a raczej zmechanizowany świat techniki, jest więc naturą sztuczną. A ponieważ „wszelki krajobraz jest stanem duszy”, stworzony przez artystę krajobraz wewnętrzny odsłania jego psychikę, człowieka, który chce „wyrazić siebie – ale bez patosu. Powaga Czyżewskiego jest zabarwiona ironią i tym lekkim, kpiącym zdziwieniem, jakie nawiedza ludzi wrażliwych, bacznie przyglądających się światu i sobie. W tej obserwacji świata jest zachwyt, gorycz i zdumienie.
prez3 Źródło: Alicja Baluch, Wizualność poezji Tytusa Czyżewskiego, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny”, nr 1986/z.101, s. 99–137.
![Ilustracja przedstawia obraz futurystyczny. Przedstawia kobietę stojącą na balkonie tyłem do widza, która patrzy w dół na ruchliwą ulicę. Przy ulicy znajduje się dynamiczna, luźna i chaotyczna zabudowa. Widoczny jest tłum ludzi, konie, robotnicy i rusztowania. Elementy obrazu przenikają się.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RBRPOGYoc5zsQ/1634341354/1YvGNiLyI006dxtYFltei53z81SRYbRV.jpg)
NAJMŁODSI LINGWIŚCI
Marian Stala Polkowski, Machej, Świetlicki, Tekieli...Robert Tekieli (urodził się w 1961 roku).
Tekieli pisze bardzo niewiele, a jego wiersze, wciąż opracowywane na nowo, zdążają do coraz dalej posuniętej kondensacji wypowiedzi. Jeśli pierwsza wersja tekstu miała postać:pycha my wy
ja
śnimy
daj Boże
spokój— to druga wygląda tak:
mądry człowiek po Oświeceniu
po
pycha my wy
ja
śnimyprez5 Źródło: Marian Stala, Polkowski, Machej, Świetlicki, Tekieli..., „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, nr 1/1990, s. 46–62.
![Ilustracja przedstawia obraz futurystyczny. Przedstawia on robotników w trakcie układania kostki brukowej. Trzymają specjalne młotki, na głowach mają ciemne kapelusze. Wszelkie kształty i sylwetki nie są w pełni wyraźne i przenikają się. Obraz składa się różnokolorowych małych plam.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RU60QBqlEJ0OX/1634341356/Vecg8XI4EBPBcat9vUrrT9CEblx1kole.jpg)
KOMENTARZ
Marian Stala Polkowski, Machej, Świetlicki, Tekieli...Poprzez redukcję wypowiedzi do kilku słów (kilkunastu sylab), poprzez budowanie sensu na granicy milczenia, zbliża się Tekieli
do jednego z istotnych nurtów poezji ostatnich lat... Jego żywiołem jest gra (znaczeniami słów, przekonaniami, ideami), ironia, negacja. Mocniejsza od konstrukcji jest dlań destrukcja pewności. [...] Gra rozpoczyna się w jego tytule: znaczy on równocześnie „człowiek
po Oświeceniu” i „to jest wiersz o mądrym człowieku po Oświeceniu”. [...] Ironii ulega kategoria „mądrego człowieka”, „Oświecenia” i wzajemne ich relacje. (W pierwszej wersji wiersza dochodzą do tego wieloznaczności związane ze skojarzeniem „Oświecenia” i „Oświęcimia”.) Wieloznaczność samego utworu wynika z tego, iż można (bądź nawet – trzeba) go odczytywać jako ciąg sześciu słów, tworzących eliptyczną, choć łatwą do rekonstrukcji wypowiedź („po”, „pycha”, „my”, „wy”, „ja”, „śnimy”) i jednocześnie jako następstwo dwu zaledwie czasowników: „popychamy”, „wyjaśnimy”. Narzucona z góry jednoznaczność sensów mówi, że cokolwiek byśmy wybrali, wybierzemy źle. Albo będziemy pyszni (i pogrążeni w złudzeniu) albo naiwni, przekonani, że cokolwiek da się wyjaśnić.prez5 Źródło: Marian Stala, Polkowski, Machej, Świetlicki, Tekieli..., „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, nr 1/1990, s. 46–62.
![Ilustracja przedstawia obraz futurystyczny. Jest czarno‑biały. Wśród geometrycznych kształtów i nadających dynamiki linii widoczne są ludzkie twarze. Są one zgeometryzowane. W prawym dolnym roku widoczna jest rzymska trójka.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1bwtHOM1oA9R/1634341356/1a7v66xjCzxj31zZuXARP7uHewNFpgLz.jpg)
PODSUMOWANIE
Marian Stala Polkowski, Machej, Świetlicki, Tekieli...Wniosek: nie ma pewności, nie ma drogi do niej, wątpliwe więc są jakiekolwiek absolutne wartości. [...] Także najważniejsze spośród słów, rzuconych przez Tekielego do gry – „ nibyt” – to ironiczne (choć nie tylko!) przekształcenie „nicości”, z którą walczył Pan Cogito. [...] Nibyt to połączenie niebytu z bytem na niby, niby‑bytem, wyzbytym realności, siły istnienia. (To, iż „nibyt” różni się od „niebytu” jedną głoską – wygląda na dodatkową sugestię niepowagi, kalekości tej formy istnienia). I ten właśnie nibyt jest u Tekielego wszystkim i zostaje dany wszystkim jako podstawowe doznanie? Sytuacja egzystencjalna? Co oznacza darowanie nibytu, nakaz,
by wszyscy o nim pamiętali? Z jednej strony: skłonność do totalnej negacji i skrajnego sceptycyzmu. Z drugiej: pragnienie zupełnej, anarchistycznej wolności. Wolności bez religijnych gwarancji i bez etycznych zobowiązań. Mówiąc inaczej: Tekieli nie znosi tandetnej rzeczywistości lat 80., a jednocześnie nie wierzy, by dało się ją pokonać i przekroczyć przez zwrot w stronę wiecznych wartości. Neguje zarówno post‑totalitarną ideologię, jak zabsolutyzowaną etykę, przeniesioną na teren poezji.Nibyt składa się z tytułu, dedykacji „(pamięci) wszystkim” i pustej, białej kartki, będącej właściwym tekstem.
prez5 Źródło: Marian Stala, Polkowski, Machej, Świetlicki, Tekieli..., „Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, nr 1/1990, s. 46–62.
Na podstawie zdobytej wiedzy zredaguj hasła słownikowe poezja lingwistyczna, wiersz epifanijny i porównaj z hasłami w dostępnym źródle tradycyjnym lub online. Uzupełnij swoje propozycje.
Co oznacza termin „lingwistyczny”, z czym się wiąże?
Czym jest epifania?
Poezja lingwistyczna wywodzi się z tradycji awangardowej, jej źródłem inspiracji
jest język, zarówno potoczny, jak wyrafinowany.
Wiersz epifanijny to utwór, który dotyczy sfery sacrum, kontaktu z Bogiem bądź inną siłą nadprzyrodzoną.
Sfomułuj dwa argumenty, które potwierdzą tezę, że wiersz Mirona Białoszewskiego Zapadnięcie pociągnięcie należy do nurtu poezji lingwistycznej. Jakim językiem
są napisane utwory?
Co jest najważniejsze w poezji lingwistycznej? Czy można to odnaleźć u Białoszewskiego?
W wierszu Białoszewskiego znajdują się urwane wyrazy, nie mające sensu, utwór jest skonstruowany w oryginalny sposób.
Język w utworze jest tworzywem, jest wykorzystany w sposób awangardowy,
nie zawsze jest nośnikiem znaczeń, ale skłania do refleksji.