Środowisko naturalne Pobrzeży Południowobałtyckich
Pobrzeża Południowobałtyckie są nam już częściowo znane jako pas nizin nadmorskich. To obszar położony na południe od linii brzegowej Morza Bałtyckiego. Krajobrazy były i są tam nadal kształtowane głównie przez fale morskie. Jednak w rzeźbie pobrzeży zauważyć również można ślady działalności lądolodu skandynawskiego i akumulacji rzecznej.
gdzie znajdują się Pobrzeża Południowobałtyckie;
jaki jest wpływ morza na klimat;
które procesy erozyjne i akumulacyjne kształtują krajobraz wybrzeża morskiego.
pokazywać na mapie hipsometrycznej krainy wchodzące w skład pasa pobrzeży;
omawiać czynniki mające wpływ na rzeźbę pobrzeży;
opisywać krajobraz wybrzeży niskich i wysokich;
wskazywać przykłady nadmorskich form terenu (mierzeje, klify, wydmy, delty);
wyjaśniać rolę Wisły w powstawaniu Żuław Wiślanych.
1. Pobrzeża Południowobałtyckie – podział
PobrzeżePobrzeże to nadmorski pas lądu, na którym zaznacza się wpływ morza na środowisko przyrodnicze – klimat, wody, roślinność, zwierzęta, a także na działalność człowieka. Zazwyczaj pas ten ma od kilku do kilkudziesięciu kilometrów szerokości. Niekiedy przyjmuje się, że umowną granicą pobrzeża jest poziomica 50 m n.p.m.
Pobrzeża Południowobałtyckie rozciągają się od Zatoki Kilońskiej w Niemczech do Zalewu Wiślanego w obwodzie kaliningradzkim (Rosja). W Polsce wyróżnione zostały trzy makroregiony – krainy geograficzne: Pobrzeże Szczecińskie na zachodzie, „środkowe” Pobrzeże Koszalińskie oraz Pobrzeże Gdańskie z Żuławami Wiślanymi na wschodzie.
Pobrzeże Szczecińskie rozciąga się od dolnego biegu Odry do ujścia Parsęty w Kołobrzegu. Jest to najszerszy pas polskich pobrzeży, na którym dominują płaskie i lekko pofałdowane tereny równin morenowych.
Pas Pobrzeża Koszalińskiego jest węższy, a to za sprawą wzniesień Pojezierza Pomorskiego, które miejscami znajdują się w odległości tylko 20 kilometrów od morza. Tereny są tu już nieco bardziej pofałdowane.
Pas Pobrzeża Gdańskiego jest najwęższy, gdyż niektóre wzniesienia Pojezierza Pomorskiego znajdują się w odległości zaledwie kilku kilometrów od morza. Wyjątek stanowią płaskie i depresyjne Żuławy Wiślane, leżące w szerokiej delcie największej polskiej rzeki.
Korzystając z map powyżej, wskaż w pasie Pobrzeży Południowobałtyckich trzy główne makroregiony – krainy geograficzne. Odczytaj nazwy mezoregionów (regionów) wchodzących w skład każdego z nich.
Korzystając z mapmap, wskaż regiony zaliczające się do Pobrzeży Wschodniobałtyckich. Które z nich znajdują się na terenie Polski? Gdzie dokładnie przebiega granica między Pobrzeżami Południowobałtyckimi a Wschodniobałtyckimi?
Niewielka część obszaru Polski zalicza się do Pobrzeży Wschodniobałtyckich. Są to Wzniesienia Górowskie, Równia Ornecka i Nizina Sępopolska. Regiony te nie mają jednak bezpośredniego dostępu do morza, toteż cała morska linia brzegowa Polski należy do Pobrzeży Południowobałtyckich.
Przebieg morskiej linii brzegowej w Polsce jest różnorodny. Ogólnie można przyjąć, że na wschodzie i zachodzie jest on urozmaicony, a w części środkowej wyrównany. Na Pobrzeżu Szczecińskim znajduje się wiele wysp wraz z największą z nich Wolinem, które odcinają od pełnego morza Zalew Szczeciński. Z kolei na Pobrzeżu Gdańskim mamy dwa długie półwyspy – Mierzeję Helską i Wiślaną – wydzielające Zatokę Pucką i Zalew Wiślany. Na Pobrzeżu Koszalińskim również występują mierzeje, ale mają one charakter zamknięty i odcinają od morza liczne jeziora przybrzeżne.
Przypomnienie z klasy 1.: jak powstaje mierzeja i jezioro przybrzeżne?
Piaski pochodzące z podmywanych przez fale morskie brzegów porywa prąd przybrzeżny, który płynie zgodnie z kierunkiem przeważających wiatrów, czyli z zachodu na wschód. Prąd ten osadza piasek w miejscu, gdzie napotyka załamanie linii brzegowej. W wyniku takiej akumulacji morskiej najpierw tworzą się podwodne ławice piasku, następnie pojawiają się maleńkie piaszczyste wysepki, a w efekcie końcowym długi piaszczysty półwysep zwany mierzeją. Początkowo mierzeja odcina od morza zatokę. Jeśli mierzeja połączy się z lądem i całkowicie odetnie zatokę od morza, to wówczas powstaje jezioro mierzejowo‑zalewowe, zwane też przybrzeżnym.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DRkO80Fv8
Animacja. Widok z góry na morze, zatokę i ląd. Fale morskie i wiatr usypują z piasku podłużną mierzeję, która stopniowo odcina zatokę od otwartego morza. Kiedy mierzeja swym drugim końcem połączy się z lądem, zatoka zostaje całkowicie zamknięta i staje się jeziorem przybrzeżnym.
Wskaż na mapie najważniejsze elementy morskiej linii brzegowej w Polsce.
Wąski pas lądu wzdłuż linii brzegowej, na którym zaznacza się działalność fal morskich to wybrzeżewybrzeże. Wyróżnia się dwie główne formy wybrzeża:
niskie, tj. plaża – płaski teren pokryty piaskiem, zalewany przez fale morskie; piasek pochodzi ze skał wybrzeża, które są niszczone i rozdrabniane przez ruch nieustannie falującej wody; w Polsce plaże występują niemal na całej długości wybrzeża;
wysokie, tj. klif – stromy stok bezpośrednio dochodzący do morza; pobrzeża zbudowane są osadów polodowcowych, tj. piasków, żwirów, głazów, glin, w których wody płynące wyżłobiły głębokie doliny; między dolinami zachowały się wysokie wzniesienia nazywane na przykład kępami (Kępa Oksywska i Kępa Redłowska w Gdyni); fale morskie nieustannie podmywają i niszczą wysoki brzeg, uderzając z dużą siłą w mało odporne skały, które się rozkruszają i osuwają do morza; w wyniku takiej erozji morskiej wybrzeże cofa się (zobacz animacjęanimację); wysokie klify występują m.in. na wyspie Wolin, w okolicach Przylądka Rozewie, a także w Gdyni.
Poszukaj informacji o miejscowości Trzęsacz, położonej na naszym wybrzeżu. Wyjaśnij, dlaczego to miejsce jest tak ciekawe i warte zwiedzenia.
Piasek pokrywa nie tylko plaże. W bliskiej odległości od morza mogą tworzyć się wydmy – piaszczyste wzniesienia o wysokości do kilkudziesięciu metrów. Zostały one usypane z piasków naniesionych przez wiatr wiejący od strony morza (akumulacja wiatrowa). W Polsce najwięcej wydm powstało w okolicach Łeby. Zaliczają się one do najwyższych w Europie – niektóre z nich mają ponad 50 m wysokości. Mówi się, że są to „wędrujące wydmy”, ponieważ ich piasek jest nieustannie przewiewany z jednych miejsc w inne. W ciągu roku wydma może „przemieścić się” nawet o 20 metrów.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DRkO80Fv8
Animacja przedstawia przesuwanie się wydmy parabolicznej. Na rysunku przekrój poprzeczny przez wydmę i widok z góry. Zaznaczony stok dowietrzny, łagodny i zawietrzny, stromy. Strzałkami zaznaczony kierunek wiatru i przesuwających się po stoku łagodnym ziarenek piasku.
Wymień nazwy dwóch parków narodowych znajdujących się w pasie pobrzeży i przypomnij, co jest w nich chronione.
2. Klimat, wody, gleby, roślinność i zwierzęta
Klimat jest tym składnikiem środowiska przyrodniczego pobrzeży, na który Morze Bałtyckie ma znaczący wpływ. Przykładami tego są:
zwiększone opadyopady przez cały rok, co wynika z dużej wilgotności powietrza;
obniżone temperaturytemperatury latem, podwyższone zimą, co jest skutkiem wolniejszego ogrzewania i ochładzania wilgotnego powietrza;
silne wiatry, które wieją w otwartych nadmorskich przestrzeniach pozbawionych jakichkolwiek przeszkód terenowych;
występowanie bryz dziennychbryz dziennych i nocnychnocnych będących skutkiem położenia w sąsiedztwie wielkiego zbiornika wodnego.
W obrębie pobrzeży zaznacza się też pewne niewielkie zróżnicowanie klimatu polegające na zwiększaniu się wpływów kontynentalnych w kierunku wschodnim. Objawia się to m.in. w postaci niższych temperaturtemperatur zimą w rejonie Zatoki Gdańskiej.
Korzystając z map klimatycznych, do których linki podano wyżej, scharakteryzuj klimat polskiego pobrzeża. Zwróć uwagę na różnice wewnątrz pasa pobrzeży i je wyjaśnij.
Do Morza Bałtyckiego uchodzą dwie główne rzeki Polskigłówne rzeki Polski – Wisła i Odra – oraz wiele krótszych, odprowadzających wody z obszaru zwanego przymorzem. Wisła i Odra przy swych ujścia utworzyły delty, w których główny nurt rzeki rozgałęzia się. DeltaDelta Wisły rozwinęła się w postaci typowego trójkąta z licznymi odnogami. Kilka tysięcy lat temu obszar dzisiejszych Żuław Wiślanych był zatoką oddzieloną od Morza Bałtyckiego mierzeją. Osady, jakie transportowała Wisła do zatoki powoli ją zasypywały, a rzeka rozgałęziała się na liczne odnogi. W 1895 roku przekopano starą mierzeję, by ułatwić odpływ wód rzecznych wprost do morza. Leżące w depresji Jezioro Druzno jest dziś pozostałością po zatoce. Około 30% powierzchni Żuław Wiślanych znajduje się w depresji.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DRkO80Fv8
Delta Odry rozwinęła się jako długi lej z dwoma ramionami rzeki (Odra Wschodnia i Odra Zachodnia), sięgający do płytkiego Zalewu Szczecińskiego. Dawniej jednak ujście Odry znajdowało się daleko na północy – wpadała ona bezpośrednio do Morza Bałtyckiego, a Zalew Szczeciński i Zatoka Pomorska były lądem. W wyniku podniesienia poziomu morza obszar ten został zalany, a ponad powierzchnią wody pozostały tylko wyspy, m.in. Wolin i Uznam. Zalew Szczeciński łączy się z wodami otwartego morza poprzez wąskie cieśniny – Dziwnę i Świnę po stronie polskiej oraz Pianę po stronie niemieckiej.
Korzystając z dokładnej mapy pobrzeżamapy pobrzeża, odczytaj nazwy głównych ramion Wisły w jej delcie. Wskaż też miejsce przekopu oraz Jezioro Druzno. Przypomnij, z czego znana jest miejscowość Raczki Elbląskie.
Wskaż leżące w rejonie delty Odry jeziora Dąbie oraz Miedwie i dowiedz się, czy powstały one w taki sam sposób.
Obszary deltowe pokryły żyzne glebyglebynapływowe – mady. Przy ujściu Odry występują też czarne ziemie i gleby bagienne, które są charakterystyczne dla bezodpływowych zagłębień terenu, w tym jezior przybrzeżnych. Na pozostałym obszarze pasa pobrzeży, na równiach morenowych dominują gleby bielicowe i płowe, a ponadto miejscami pojawiają się gleby brunatne.
W roślinności naturalnej Pobrzeży Południowobałtyckich przeważają lasy sosnowe i mieszane. Największe ich kompleksy to Puszcze: Goleniowska, Koszalińska i Słupska. Ponadto spotkać można łąki bagienne, wrzosowiska oraz torfowiska z roślinnością trawiastą i trzcinową. W sąsiedztwie plaż i na wydmach rosną gatunki chronione, np. mikołajek nadmorski.
Wśród zwierząt nadmorskich dominują ptaki – mewy, rybitwy, bieliki. Nad jeziorami przybrzeżnymi swoje siedliska mają m.in. czaple siwe i łabędzie nieme. Z innych zwierząt wymienić trzeba żubry, które żyją w lasach wyspy Wolin. W wodach przybrzeżnych czasami dostrzec można foki i morświny. Zdarza się też, że te zwierzęta – chore lub martwe – leżą na plaży.
3. Typy krajobrazów naturalnych na Pobrzeżach Południowobałtyckich
Biorąc pod uwagę opisane powyżej składniki środowiska przyrodniczego Pobrzeży Południowobałtyckich, wyróżnić można tam 3 grupy krajobrazów naturalnych:
wybrzeża — wysokie, niskie, mierzejowo‑zalewowe, wydmowe;
równiny morenowe — wyniesiony i lekko falisty obszar, lokalnie porozcinany dolinami małych rzek;
równiny deltowe i płaskie dna zagłębień bagienno‑jeziornych.
R1aJG2RSmJic11 
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
W głębi lądu przeważają polodowcowe równiny morenowe, które pokryte są lasami i polami uprawnymi. Przy ujściach Wisły i Odry oraz wokół jezior przybrzeżnych występują wilgotne równiny płaskich obniżeń terenu, gdzie dominuje roślinność bagienna i łąkowa (rejony deltowe wykorzystywane są do celów rolniczych). Wzdłuż całego wybrzeża mamy piaszczyste krajobrazy plaż, które są urozmaicone wysokimi klifami na większej części Pobrzeża Szczecińskiego i miejscami na pozostałych pobrzeżach. W sąsiedztwie plaż często występują też wydmy, przy czym największe z nich znajdują się w okolicach Łeby. Dwie długie, otwarte mierzeje to charakterystyczne elementy krajobrazu Pobrzeża Gdańskiego, a liczne krótsze mierzeje zamykające jeziora przybrzeżne są typowe dla Pobrzeża Koszalińskiego.
Na zdjęciach powyżej wskaż przykłady skutków erozji i akumulacji – morskiej, rzecznej, wiatrowej, lodowcowej.
Podsumowanie
Do Pobrzeży Południowobałtyckich w Polsce zaliczają się Pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie i Gdańskie.
Morska linia brzegowa jest w Polsce urozmaicona wyspami na zachodzie i półwyspami (mierzejami otwartymi) na wschodzie.
Na Pobrzeżu Koszalińskim występują liczne mierzeje zamykające jeziora przybrzeżne.
Niemal całe polskie wybrzeże pokrywają piaszczyste plaże. Wysokie klify spotkać można głównie na zachodzie (wyspa Wolin) i na wschodzie (Gdynia, Władysławowo).
W bliskim sąsiedztwie plaż często występują wydmy, przy czym największe z nich spotkać można w okolicach Łeby.
Zwiększone opady, mniejsza roczna amplituda temperatur oraz silne wiatry to główne cechy klimatu pobrzeży.
Dwie największe polskie rzeki – Wisła i Odra – przy ujściu do Bałtyku utworzyły delty; niesiony wodami rzecznymi materiał skalny i organiczny osadził się tam, tworząc żyzne gleby napływowe (mady).
Roślinność naturalna pobrzeży to głównie bory sosnowe i mieszane na wysoczyznach morenowych oraz łąki i zarośla bagienne na niskich terenach podmokłych.
Wśród nadmorskich zwierząt dominują ptaki.
Główne typy nadmorskich krajobrazów naturalnych w Polsce to wybrzeża niskie (plaże) i wysokie (klify), wybrzeża mierzejowo‑zalewowe, wybrzeża wydmowe, a ponadto równie i wysoczyzny morenowe oraz płaskie dna zagłębień jeziornych i rzecznych ujść deltowych.
Krajobrazy te zostały ukształtowane przez erozję i akumulację morską oraz wiatrową, lodowcową i rzeczną.
Zdjęcie poniżej przedstawia tablicę informującą o atrakcjach Wolińskiego Parku Narodowego. Zbierz informacje o atrakcjach Słowińskiego Parku Narodowego i przygotuj podobną tablicę (plakat/folder).
Zobacz także
Jak wiatr wpływa na rzeźbę powierzchni Ziemi?Jak wiatr wpływa na rzeźbę powierzchni Ziemi?
Jak rzeki i morza przekształcają powierzchnię Ziemi?Jak rzeki i morza przekształcają powierzchnię Ziemi?
Cechy klimatu PolskiCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w PolsceWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Morze Bałtyckie – środowisko przyrodnicze a działalność człowiekaMorze Bałtyckie – środowisko przyrodnicze a działalność człowieka
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze PolskiZróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Geograficzne regiony PolskiGeograficzne regiony Polski
Słowniczek
rodzaj ujścia rzeki w kształcie spłaszczonego stożka napływowego powstałego w sąsiedztwie płytkich wód morskich; szeroka rzeka niesie materiał skalny i organiczny, który osadza się przy brzegu, powodując zasypywanie morza i przyrost obszaru lądowego; osady te tamują też główny nurt, co sprawia, że rozgałęzia się on na wiele odnóg i delta przyjmuje charakterystyczny trójkątny kształt; część obszaru delty zazwyczaj znajduje się poniżej poziomu morza, bowiem liczne ramiona rzeki często usypują wały oddzielające od morza kolejne fragmenty terenu; w ten sposób powstają jeziora deltowe, np. Druzno; po ich osuszeniu odsłaniają się tereny depresyjne, jak na Żuławach Wiślanych
szeroki pas lądu wzdłuż wybrzeża morskiego, na którym wyraźnie zaznacza się istotny wpływ morza na środowisko geograficzne, np. na klimat, wody, roślinność, zwierzęta, a także gospodarkę człowieka; niekiedy za granicę pobrzeża przyjmuje się poziomicę o wysokości 50 m n.p.m.
wąski pas lądu wzdłuż linii brzegowej, którego rzeźba kształtowana jest przez działalność fal morskich
Zadania
Ułóż nazwy Pobrzeży Południowobałtyckich w porządku takim, jak występują one na mapie, tj. od zachodu do wschodu.
-
Pobrzeże
Gdańskie -
Pobrzeże
Koszalińskie -
Pobrzeże
Szczecińskie
Przypisz do odpowiednich nazw pobrzeży nazwy występujących na nich składników krajobrazu naturalnego.
Jezioro Druzno, Jezioro Dąbie, Mierzeja Helska, Jezioro Łebsko, Jezioro Gardno, Świna, Zalew Wiślany, Wolin, wędrujące wydmy
| Pobrzeże Gdańskie | |
|---|---|
| Pobrzeże Koszalińskie | |
| Pobrzeże Szczecińskie |
Do każdej wymienionej nazwy miejsca dopasuj nazwę procesu, który kształtował tamtejszy krajobraz.
Kępa Oksywska, „wędrujące wydmy” koło Łeby, Mierzeja Wiślana, klif na wyspie Wolin, Żuławy Wiślane
| akumulacja lodowcowa | |
| akumulacja morska | |
| akumulacja rzeczna | |
| akumulacja wiatrowa | |
| erozja morska |
W jaki sposób temperatury powietrza na pobrzeżach różnią się od temperatur w głębi lądu?
- latem są niższe, a zimą wyższe
- latem i zimą są niższe
- latem i zimą są wyższe
- latem są wyższe, a zimą niższe
Uporządkuj nazwy rzek uchodzących do Morza Bałtyckiego w porządku takim, jak występują one na mapie, tj. z zachodu na wschodu.
- Słupia
- Rega
- Odra
- Wisła
- Parsęta
Wskaż nazwy typów gleb występujących na Pobrzeżach Południowobałtyckich.
- bagienne
- bielice
- brunatne
- czarne ziemie
- mady
- płowe
- czarnoziemy
- górskie
- rędziny