RZDi3hr6O1j4K1

Na zdjęciu bardzo wysokie ostrokrawędziste, szpiczaste szczyty górskie pozbawione roślinności.

1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Karpat Wewnętrznych

Karpaty Wewnętrzne zajmują niewielki obszar na południu Polski i na północy Słowacji. Pasmo Tatr ma około 50 km długości i do 20 km szerokości. Rozciąga się w kierunku wschód‑zachód, wzdłuż granicy państwowej, przy czym większa ich część znajduje się po stronie słowackiej – w Polsce tylko 160 kmIndeks górny 2² z 715 kmIndeks górny 2² ogólnej powierzchni gór. Tatry dzielą się na Tatry Zachodnie oraz Tatry Wschodnie, a granicą między nimi jest Przełęcz Liliowe i Dolina Suchej Wody. W skład Tatr Wschodnich wchodzą przede wszystkim Tatry Wysokie, a ponadto Tatry Bielskie leżące w całości na Słowacji. W Tatrach Wysokich po stronie słowackiej znajduje się najwyższy szczyt całych Karpat – Gerlach o wysokości 2655 m n.p.m. Oprócz niego jest jeszcze kilka innych szczytów o zbliżonej wysokości, w tym leżące na granicy Rysy (2499 m n.p.m.), które są najwyższym szczytem Polski.

Polecenie 1

Na mapie poniżej wskaż Tatry Zachodnie i Wysokie oraz przełęcz, która je rozdziela. Korzystając z danych w Tabeli 1., odszukaj na mapie najwyższe szczyty Tatr po stronie słowackiej i polskiej, w tym także te leżące na granicy.

Rr5Tq33pFVJ9G1

Ilustracja przedstawia mapę przeglądową Karpat Wewnętrznych – Tatr, Podhala i Pienin.Na mapie szarymi liniami przedstawiono poziomice, kolorami od jasnopomarańczowego do czerwonego przedstawiono wysokości nad poziom morza (od pięciuset metrów do ponad dwóch tysięcy metrów nad poziomem morza). Czarną kropką przedstawiono szczyty i opisano ich nazwy oraz wysokości. Oznaczono i opisano również przełęcze i jaskinie. Na mapie przedstawiono i opisano rzeki i jeziora. Białą kreskowaną wstążką przedstawiono granicę Polski. Oznaczono miasta i wsie i opisano je oraz opisano nazwy państw sąsiadujących.Żółtymi liniami oznaczono główne drogi, białymi liniami oznaczono drogi inne, a liniami kreskowanymi oznaczono linie kolejowe.Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co piętnaście minut. Po lewej stronie mapy objaśniono znaki użyte na mapie, a po prawej stronie mapy objaśniono barwy hipsometryczne: od jasnopomarańczowej – pięćset metrów nad poziomem morza do ciemnoczerwonej – powyżej dwóch tysięcy metrów nad poziomem morza.

Na północ od Tatr, równolegle do nich, rozciąga się obniżenie Podhala, którego zasadniczą częścią jest Kotlina Orawsko‑Nowotarska. Jej wysokość bezwzględna wynosi około 600 m n.p.m. Pomiędzy Kotliną Orawsko‑Nowotarską a Tatrami znajdują się jeszcze dwie inne, równoległe jednostki – wyniesienie Pogórza Spisko‑Gubałowskiego i obniżenie Rowu Podtatrzańskiego. Takie naprzemienne występowanie terenów podniesionych i obniżonych jest charakterystyczne dla gór fałdowych.

Wschodnie krańce Kotliny Orawsko‑Nowotarskiej ogranicza niewielkie pasmo Pienin. Liczy ono zaledwie kilkanaście kilometrów długości i kilka kilometrów szerokości. Są to góry o wysokościach bezwzględnych do około 1000 m n.p.m. Najbardziej znany jest szczyt Trzy Korony o wysokości 982 m n.p.m. Jednak najwyższe są Wysokie Skałki (1052 m n.p.m.) leżące w paśmie Małych Pienin. Wiele gór ma tam duże, nawet kilkusetmetrowe wysokości względne, dzięki czemu Pieniny tworzą monumentalną bryłę o wysokich pionowych ścianach.

Podstawę Karpat Wewnętrznych stanowi krystaliczny, granitowo‑diorytowy trzon Tatr, który powstał pod koniec ery paleozoicznej. Częściowo został on przykryty morskimi osadami mezozoicznymi i kenozoicznymi – wapieniami na zachodzie i fliszem na wschodzie. W orogenezie alpejskiej doszło tu do licznych dyslokacji i nasunięć fałdowych, co przyczyniło się do znaczącego pofałdowania terenu. Później w kenozoiku głównie na skutek wietrzenia i erozji następowała powolna denudacja, czyli obniżanie i wyrównywanie terenu. Miękki flisz karpacki dosyć szybko został usunięty i na wschodzie wyraźnie odsłoniły się granitowe Tatry Wysokie. Były one dosyć odporne na te procesy niszczące i dlatego osiągają dziś znaczne wysokości. Mają też charakterystyczne ostrokrawędziste, szpiczaste szczyty. Natomiast wapienie Tatr Zachodnich ulegały niszczeniu wolniej niż flisz, ale szybciej niż granity i dlatego pasmo to jest niższe. Do dziś działają tam m.in. procesy krasowe polegające na rozpuszczaniu skał węglanowych. W ich wyniku powstały góry o nieregularnych, wygładzonych wierzchołkach z licznymi formami skalnymi. W dolinach zaś utworzyło się wiele jaskiń i innych krasowych form podziemnych.

RFyCsYQ8v5pkv1

Na zdjęciu wygładzone wzniesienia, szczyty pozbawione roślinności, niższa część stoków porośnięta kosodrzewiną.

RZDi3hr6O1j4K1

Na zdjęciu bardzo wysokie ostrokrawędziste, szpiczaste szczyty górskie pozbawione roślinności.

Podczas zlodowaceń plejstoceńskich w Tatrach pojawiły się lodowce górskie, które utworzyły typowe, glacjalne formy terenu:

• kotły (cyrki, kary) lodowcowe – małe, głębokie, często okrągłe zagłębienia terenu, w których gromadził się śnieg i lód; po stopnieniu lodowca zagłębienie wypełniała woda tworząc jeziora cyrkowe (karowe), np. Czarny Staw, Morskie Oko, Czarny Staw Gąsienicowy;

• doliny lodowcowe – z kotłów lodowcowych wypływały długie jęzory lodu, które żłobiły szerokie doliny, np. Dolinę Kościeliską i Dolinę Chochołowską, mające przekrój w kształcie litery U; dzisiaj na dnie tych dolin płyną małe górskie potoki; typowe górskie doliny rzeczne, np. Dolina Strążyska, mają przekrój w kształcie litery V;

• moreny boczne, czołowe, środkowe, denne – jęzor lodowca porywał i przesuwał rozmaity materiał skalny, który ostatecznie gromadził się w różnych miejscach, tworząc wały, pagórki, garby i inne wypukłe formy terenu.

  RAmJEzVJfFqgC1

  Na zdjęciu dwa okrągłe jeziora położone pośród wysokich gór.

  

  RjlyRSxAv4hIO1

  U-kształtna, szeroka, polodowcowa Dolina Chochołowska

  

Obniżenie Podhala powstało wskutek ugięcia się warstw skalnych pod ciężarem grubych osadów, jakie tam się zgromadziły w mezozoiku i kenozoiku. Swój udział miały też uskoki tektoniczne powstałe w czasie alpejskich ruchów górotwórczych.

Pieniny zbudowane są z mezozoicznych skał wapiennych, które mają zróżnicowaną odporności na wietrznie i erozję. Dlatego denudacja, czyli obniżanie i zrównywanie terenu, następowała tam nierównomiernie. Dzięki temu w Pieniach mamy wiele gór o ciekawych kształtach i znacznych wysokościach względnych. Przykładem takiej nierównomiernej erozji jest PrzełomprzełomPrzełom Dunajca, gdzie rzeka wyżłobiła malowniczą dolinę o długości 18 km i głębokości nawet 300 m.

R15U9OVrx3KzW1

Na zdjęciu na pierwszym planie płaska równina, w tle wysokie, ośnieżone, skaliste szczyty.

R1FiPjuIifBap1

Na zdjęciu lotniczym kręta rzeka płynąca pomiędzy wysokimi wzniesieniami. Stoki gór porośnięte lasem.

iXHMsH96NB_1450116067544_0

Rr5Tq33pFVJ9G1

Ilustracja przedstawia mapę przeglądową Karpat Wewnętrznych – Tatr, Podhala i Pienin.Na mapie szarymi liniami przedstawiono poziomice, kolorami od jasnopomarańczowego do czerwonego przedstawiono wysokości nad poziom morza (od pięciuset metrów do ponad dwóch tysięcy metrów nad poziomem morza). Czarną kropką przedstawiono szczyty i opisano ich nazwy oraz wysokości. Oznaczono i opisano również przełęcze i jaskinie. Na mapie przedstawiono i opisano rzeki i jeziora. Białą kreskowaną wstążką przedstawiono granicę Polski. Oznaczono miasta i wsie i opisano je oraz opisano nazwy państw sąsiadujących.Żółtymi liniami oznaczono główne drogi, białymi liniami oznaczono drogi inne, a liniami kreskowanymi oznaczono linie kolejowe.Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co piętnaście minut. Po lewej stronie mapy objaśniono znaki użyte na mapie, a po prawej stronie mapy objaśniono barwy hipsometryczne: od jasnopomarańczowej – pięćset metrów nad poziomem morza do ciemnoczerwonej – powyżej dwóch tysięcy metrów nad poziomem morza.

2. Klimat i roślinność oraz wody Tatr

Tatry są górami wysokimi i to właśnie wysokość nad poziomem morza decyduje o klimacie tego obszaru. Wystarczy sobie wyobrazić, że na każde 1000 m wysokości temperatura spada o 6°C. Czyli jeśli na nizinach mamy 20°C, to wysoko w Tatrach temperatura nie przekracza 10°C. Jednocześnie opady atmosferyczne są w górach kilkukrotnie większe.

R1DRLkKaIX8xw1

Grafika przedstawiająca trzy wykresy klimatyczne dla Warszawy, Zakopanego i Kasprowego Wierchu.

Ważnym składnikiem pogody w Tatrach i na Podhalu są ciepłe i suche, a przede wszystkim porywiste wiatry halneiXHMsH96NB_d489e190wiatry halne. Wysoko w górach częste są też załamania pogody, kiedy nagle i niespodziewanie pojawić się może gwałtowne ochłodzenie, silny wiatr, zachmurzenie, mgła, opady deszczu czy śniegu lub inne niekorzystne zjawiska atmosferyczne.

Zmienne warunki klimatyczne, a zwłaszcza termiczne sprawiają, że wraz z wysokością zmienia się również roślinność porastająca tatrzańskie stoki. Im wyżej, tym zimniej i krótszy okres wegetacyjny, toteż na górze nie mogą rosnąć te same rośliny, co na dole. Wysoko nie mogły też wykształcić się dobre gleby, co również wpłynęło na tamtejszą roślinność. Dlatego w Tatrach, a także w wielu innych górach występują piętra roślinne:

• turnie – powyżej 2250 m n.p.m. jest najzimniej, praktycznie nie ma gleby, teren pokrywają nagie skały, na których rosnąć mogą tylko nieliczne mchy oraz porosty;

• hale – na wysokości 1800–2250 m n.p.m. jest już nieco cieplej i na cienkiej warstwie gleby inicjalnej rozwinęła się trawiasta roślinność łąk wysokogórskich;

• kosodrzewina – na wysokości 1600–1800 m n.p.m. temperatury i gleby pozwalają rosnąć niskim krzewom iglastym;

• regiel górny – na wysokości 1250–1600 m n.p.m. możliwy jest rozwój lasu iglastego złożonego głównie ze świerków i modrzewi;

• regiel dolny – poniżej 1250 m n.p.m. temperatura pozwala rosnąć zarówno drzewom iglastym (świerkom, jodłom, modrzewiom, sosnom), jak i liściastym (bukom, grabom jaworom, olchom), które tworzą las mieszany.

  R10wLbu8c186s1

  Na ilustacji piętra roślinne zaznaczone kolorami i znakami na schematycznym stoku górskim.

  turnie	powyżej 2300 metrów nad poziomem morza
  hale	1800-2300 metrów nad poziomem morza
  kosodrzewina	1550-1800 metrów nad poziomem morza
  regiel górny	1250-1550 metrów nad poziomem morza
  regiel dolny	950-1250 metrów nad poziomem morza

  

Duże opady w górach sprawiają, że Tatry są obszarem zasobnym w wody powierzchniowe i podziemne. Na powierzchni występują liczne jeziora cyrkowe, np. w Dolinie Pięciu Stawów. Jeziora te spotkać można właściwie tylko w Tatrach Wysokich, ponieważ w krasowych Tatrach Zachodnich woda szczelinami w skałach wapiennych spływa pod ziemię.

W całych Tatrach znajdują się liczne źródła potoków górskich o krystalicznie czystej wodzie. Większość z nich spływa do Wisły i dalej do Bałtyku poprzez duży system rzeczny Dunajca i Popradu. Po stronie słowackiej główną rzeką odwadniającą jest Wag, który uchodzi do Dunaju.

Tatry i Pieniny są obszarami bardzo cennymi pod względem przyrodniczym i dlatego prawnie chronionymi. W 1954 roku w górach tych utworzono parki narodowe. Ponadto Tatry zaliczone zostały do rezerwatów UNESCO „Man And Biosphere”. W Tatrzańskim Parku Narodowym na uwagę zasługuje m.in. silnie urozmaicona rzeźba terenu tworząca malownicze wysokogórskie krajobrazy, roślinność w układzie piętrowym oraz typowe zwierzęta – kozice, świstaki, niedźwiedzie brunatne, orły przednie. W Pienińskim Parku Narodowym główną atrakcją jest Przełom Dunajca, a ponadto liczne inne formy terenu z pionowymi ścianami skał wapiennych, lasy bukowo‑jodłowe czy rośliny endemiczne, np. mniszek pieniński.

iXHMsH96NB_d489e190

RFJWisyZxNiz01

Animacja. Rysunek góry, po stronie południowej przed barierą gór gromadzi się ciepłe powietrze, co zwiększa ciśnienie atmosferyczne. Zaznaczono wyż. Następnie powietrze to unosi się i ochładza (zaznaczono strzałkami, opisano również temperaturę w stopniach na stoku góry), tworząc gęste chmury kłębiaste ze skroplonej pary wodnej. Z chmur pada deszcz, pozbawiając powietrze wilgoci. Takie suche powietrze „przelewa” się na drugą stronę gór, gdzie szybko „ześlizguje” się w dół i ociepla (zaznaczono strzałkami).

Animacja. Rysunek góry, po stronie południowej przed barierą gór gromadzi się ciepłe powietrze, co zwiększa ciśnienie atmosferyczne. Zaznaczono wyż. Następnie powietrze to unosi się i ochładza (zaznaczono strzałkami, opisano również temperaturę w stopniach na stoku góry), tworząc gęste chmury kłębiaste ze skroplonej pary wodnej. Z chmur pada deszcz, pozbawiając powietrze wilgoci. Takie suche powietrze „przelewa” się na drugą stronę gór, gdzie szybko „ześlizguje” się w dół i ociepla (zaznaczono strzałkami).

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Animacja. Rysunek góry, po stronie południowej przed barierą gór gromadzi się ciepłe powietrze, co zwiększa ciśnienie atmosferyczne. Zaznaczono wyż. Następnie powietrze to unosi się i ochładza (zaznaczono strzałkami, opisano również temperaturę w stopniach na stoku góry), tworząc gęste chmury kłębiaste ze skroplonej pary wodnej. Z chmur pada deszcz, pozbawiając powietrze wilgoci. Takie suche powietrze „przelewa” się na drugą stronę gór, gdzie szybko „ześlizguje” się w dół i ociepla (zaznaczono strzałkami).

iXHMsH96NB_d489e229

RwPprwYtGu7LJ1

lustracja przedstawia mapę Polski. Oznaczono i opisano miasta wojewódzkie. Granice województw oznaczono czerwonymi liniami. Opisano państwa sąsiadujące. Na mapie za pomocą barwnych plam pokazano prawne formy ochrony przyrody w Polsce: parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i lasy. Występują one na całej powierzchni mapy jednak największe zagęszczenie widać w rejonie pojezierzy, wyżyn, kotlin oraz w górach. Opisano nazwy parków narodowych i rezerwatów. Nazwy miejsc, które są rezerwatami biosfery UNESCO otoczono czerwoną ramką – takich miejsc jest dziesięć i występują na terenie całej Polski. Za pomocą sygnatur przedstawiono rezerwaty przyrody: roślinne, zwierzęce, krajobrazowe, przyrody nieożywionej. Ich największe zagęszczenie jest na terenach parków narodowych i krajobrazowych – najwięcej na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Za pomocą sygnatury niebieskiego ptaka w żółtym kółku przedstawiono obszary objęte Konwencją Ramsarską – obszary ochrony ptactwa wodno-błotnego – takich obszarów jest kilkanaście i występują głównie na Pojezierzu Mazurskim, w Dolinie Baryczy i u ujść rzek. Obszar „Zielonych Płuc Polski” zakreskowano kolorem zielonym, znajduje się on na północnym-wschodzie i sięga do Bugu. Mapa zawiera południki i równoleżniki, dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. W legendzie z lewej strony mapy objaśniono znaki użyte na mapie.

Podsumowanie

• Na Karpaty Wewnętrzne składają się górskie obszary Tatr i Pienin oraz obniżenie Podhala.

• Większa część Tatr, w tym ich najwyższy szczyt Gerlach (2655 m n.p.m.), leży po stronie słowackiej. Najwyższym szczytem po stronie polskiej są leżące na granicy Rysy (2499 m n.p.m.).

• Wyróżniamy wapienne Tatry Zachodnie oraz Tatry Wschodnie, których główną częścią są granitowe Tatry Wysokie.

• Granitowy trzon Tatr powstał w erze paleozoicznej. W mezozoiku i kenozoiku trzon ten został częściowo przykryty morskimi skałami osadowymi – wapieniami na zachodzie i fliszem na wschodzie.

• Alpejskie ruchy górotwórcze ponownie wydźwignęły Tatry, a także pofałdowały warstwy skał osadowych.

• Szybka erozja miękkiego fliszu odsłoniła granitowy trzon Tatr Wysokich, który był odporny na erozję i zachował się do dziś w postaci ostrokrawędzistych, szpiczastych szczytów.

• Wapienie Tatr Zachodnich podlegały procesom krasowym, w wyniku których rozpuszczane przez wodę skały tworzyły formy o wygładzonych krawędziach. Pod ziemią powstały m.in. jaskinie krasowe.

• Rzeźbę Tatr kształtowały również lodowce górskie, które występowały tam w plejstocenie. Formami polodowcowymi są m.in. jeziora cyrkowe (np. Morskie Oko, Czarny Staw) i szerokie doliny U‑kształtne (np. Kościeliska, Chochołowska).

• Obniżenie Podhala powstało w wyniku ugięcia się terenu pod naciskiem zgromadzonych osadów, a także w związku z ruchami tektonicznymi.

• Pieniny, podobnie jak Tatry Zachodnie, zbudowane są ze skał wapiennych o zróżnicowanej odporności na erozję. Dlatego powstały tam formy terenu o znacznych wysokościach względnych, np. Przełom Dunajca.

• Klimat Tatr ma charakter typowo wysokogórski, w którym wraz ze wzrostem wysokości spada temperatura i rosną opady. W górach występują też wiatry halne oraz gwałtowne załamania pogody.

• Roślinność Tatr układa się piętrowo – od najwyższych skalistych turni poprzez trawiaste hale i kosodrzewinę po lasy regla górnego i dolnego.

• Z Tatr licznymi potokami spływają duże ilości wody; największe rzeki to Dunajec i Poprad.

• Tatry i Pieniny objęte są ochroną prawną – na ich obszarach ustanowiono parki narodowe.

Zobacz także

Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórczeiHRWULC0MPPłytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze
Wietrzenie skałiqgbOCqDkmWietrzenie skał
Jak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?iQPnA8S8vDJak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?
Geologiczna przeszłość PolskiiuAbOZ08BuGeologiczna przeszłość Polski
Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w PolsceiLBcNmJQsCJak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce
Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczniikthmJDuAWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Cechy klimatu PolskiiikthmJDuACechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w Polsceidz3kbLYuCWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polskiig0DrBcVI8Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Ochrona środowiska w Polscei4yL6sE2OXOchrona środowiska w Polsce
Geograficzne regiony PolskiiS7jkMgAKPGeograficzne regiony Polski
Karpaty Zewnętrzne – Beskidy i Pogórze KarpackieiI6Ugww7yEKarpaty Zewnętrzne – Beskidy i Pogórze Karpackie

Słowniczek

Zadania