Miejscami pracy chemików są najczęściej laboratoria instytutów badawczych, firm farmaceutycznych, spożywczych czy zakładów przemysłowych. Dziś zajrzymy do takiego laboratorium, poznamy wygląd oraz zastosowanie sprzętu i szkła laboratoryjnego, a także zasady bezpieczeństwa obowiązujące podczas wykonywania eksperymentów chemicznych.

Już wiesz

czym zajmuje się dziedzina nauki zwana chemią;
kim jest chemik i jak można nim zostać;
z jakimi gałęziami przemysłu jest związana chemia;
co oznaczają piktogramy umieszczane na etykietach środków stosowanych w twoim otoczeniu.

Nauczysz się

jakie jest znaczenie laboratoriów w różnych dziedzinach nauki i przemysłu;
stosować w praktyce zasady bezpieczeństwa w pracowni chemicznej;
jaki jest cel przestrzegania regulaminu pracowni szkolnej i zastosujesz jego zasady podczas wykonywania eksperymentów i doświadczeń chemicznych;
udzielać pierwszej pomocy przedmedycznej w razie zagrożenia zdrowia (np. skaleczenia, oparzenia);
zidentyfikować sprzęt i szkło laboratoryjne oraz omawiać ich zastosowanie;
rozpoznawać oznaczenia znajdujących się w laboratorium substancji szkodliwych, żrących, wybuchowych, łatwopalnych i niebezpiecznych dla środowiska.

iIiSm0xKqr_d5e224

1. Gdzie prowadzi się badania naukowe?

LaboratoriumlaboratoriumLaboratorium jest miejscem tej części badań naukowych, które wymagają wykonywania eksperymentów w ściśle kontrolowanych warunkach.

Laboratoriami mogą być zarówno niewielkie pomieszczenia, jak i ogromne hale lub kompleksy badawcze wielkości dużego miasta – jak na przykład zajmujący znaczną powierzchnię ośrodek naukowo‑badawczy Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN, położony na przedmieściach Genewy. Jedna z jego części: Wielki Zderzacz Hadronów, znajduje się w liczącym 27 kilometrów tunelu. Dużo mniejsze, ale bardzo ciekawe laboratoria chemiczne, biologiczne i fizyczne można zwiedzić w warszawskim Centrum Nauki Kopernik. Tam, pod okiem specjalistów, samodzielnie wykonuje się różne niezwykłe eksperymenty.

RsVHNcn1BUJrl1

Ośrodek naukowo-badawczy Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN

Jak wygląda laboratorium?

RDc0c16Sd8Sbw1

Źródło: Tomorrow Sp.z o.o., licencja: CC BY 3.0.

iIiSm0xKqr_d5e331

Czym różni się doświadczenie od eksperymentu?

Eksperyment jest podstawową metodą poznania naukowego. Od doświadczenia różni się tym, że obejmuje nie tylko wykonanie czynności laboratoryjnych zgodnie z instrukcją (jak to dzieje się w doświadczeniu), ale zakłada samodzielne stawianie hipotez i ich weryfikację.

Jakie są etapy eksperymentu naukowego? Czym jest hipoteza i jak ją zweryfikować?

Etapy eksperymentu naukowego:

Postawienie problemu (sytuacja problemowa „Czy….”).
Problem, aby był badawczy, musi być:
1. precyzyjnie ujęty,
2. możliwy do zbadania,
3. użyteczny.
Stawianie hipotezy („Jeżeli…, to…” lub „Im..., tym…”).
Hipoteza to przypuszczenie:
1. precyzyjnie ujęte,
2. sformułowane w taki sposób, aby było łatwe do zweryfikowania,
3. sprawdzalne doświadczalnie.
Wybór metody badawczej.
Przeprowadzenie doświadczenia.
Wynik potwierdza hipotezę albo zaprzecza hipotezie.
Rozwiązanie problemu badawczego lub odrzucenie błędnej hipotezy.
R9gsIMPl6pcnV1
Diagram prezentujący przebieg eksperymentu chemicznego z podziałem na etapy. Eksperyment rozpoczyna określenie problemu badawczego, po którym następuje stawianie hipotezy i wybór metody badawczej. Kolejnym etapem jest przeprowadzenie doświadczenia, którego wynik może potwierdzić hipotezę lub jej zaprzeczyć. Potwierdzenie hipotezy oznacza pozytywne rozwiązanie problemu badawczego, natomiast zaprzeczenie hipotezy oznacza konieczność jej odrzucenia, postawienia nowej hipotezy, wybranie stosownej metody badawczej i przeprowadzenie kolejnego doświadczenia.
Źródło: Krzysztof Jaworski, Agnieszka Kamińska-Ostęp, Małgorzata Bartoszewicz, licencja: CC BY 3.0.

Ciekawostka

Pracownia chemiczna Jönesa Berzeliusa (czyt. jonsa beszeliusa), szwedzkiego chemika i mineraloga, była otoczona tajemnicą. Dlatego też pewien dziennikarz wypytywał służącą o przebieg prac Jönesa Berzeliusa:
– Co Pan Berzelius robi w swoim laboratorium przez cały dzień?
– Najpierw z samego rana przynoszę mu z szafy najrozmaitsze proszki, kryształy, płyny i inne chemikalia.
– Co on z tym robi?
– Zlewa do wielkiego naczynia.
– I co potem?
– Przelewa do naczynia mniejszego.
– No i?
– Potem wlewa to wszystko do kubła, a ja następnego dnia wylewam to do rynsztoka.
Z punktu widzenia osoby, która nie potrafiła zinterpretować wyników pracy chemika – odkrywcy wapnia (1808), selenu (1817), krzemu (1823), cyrkonu (1824), tytanu (1825) i toru (1828) – właśnie tak wyglądały czynności laboratoryjne wykonywane przez Berzeliusa.

R1ZKh54BkmE581

Portret Jönsa Jacoba Berzeliusa, szwedzkiego chemika i mineraloga żyjącego na przełomie XVIII i XIX wieku, odkrywcy wapnia, selenu, krzemu, cyrkonu, tytanu i toru. Portret litograficzny z 1836 roku autorstwa P.H. van den Heuvella. — Źródło: P.H. van den Heuvell(http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, public domain.

Polecenie 1

Zastanów się, gdzie badane są próbki krwi.
Jeśli jesteś fanem seriali kryminalnych, zwróć uwagę na to, gdzie i jakimi metodami badane są próbki z miejsc przestępstw. Poszukaj w dostępnych źródłach informacji na temat pracy w laboratorium kryminalistycznym.

iIiSm0xKqr_d5e445

2. Jak opisują doświadczenia chemiczne i jakich sprzętów używają chemicy?

Jednym z ważniejszych elementów lekcji chemii są doświadczenia. Do ich wykonania niezbędne są: szkło laboratoryjne, czasem naczynia porcelanowe lub metalowe oraz sprzęt laboratoryjny. Znajomość ich nazw i zasad ich stosowania pozwala na bezpieczne eksperymentowanie.

Opis doświadczenia chemicznego powinien zawierać:

tytuł doświadczenia
wykaz sprzętu i szkła laboratoryjnego, które są potrzebne do przeprowadzenia danego doświadczenia
wykaz niezbędnych odczynników
opis czynności laboratoryjnych
schemat doświadczenia
obserwacje, czyli spostrzeżenia, jakich dokonujemy za pomocą zmysłu wzroku (np. zmiana barwy), węchu (charakterystyczny zapach), słuchu (charakterystyczny dźwięk) lub dotyku (ściany probówki nagrzały się): czyli co widzisz?, co słyszysz?, co możesz zmierzyć lub zważyć? W laboratorium obowiązuje zakaz jedzenia i picia, a także sprawdzania smaku substancji chemicznych.
wnioski sformułowane na podstawie wykonanego doświadczenia (co z tego wynika?)

Zapamiętaj!

Nigdy nie używaj cylindrów i kolb miarowych do ogrzewania substancji chemicznych lub ich mieszanin. Może to spowodować ich rozkalibrowanie, a nawet pęknięcie. Naczynia te nie są wykonane ze szkła odpornego na wysoką temperaturę (żaroodpornego).

Jakie szkło, naczynia oraz sprzęt laboratoryjny możesz znaleźć w pracowni chemicznej?

R1RkXtCdtXV311

RFNaakBLQet3W1

W jaki sposób łączy się szkło laboratoryjne?

R1L6CRs5nQXHF1

iIiSm0xKqr_d5e619

3. Jakie zasady pracy obowiązują w laboratorium?

Polecenie 2

Sporządź regulamin pracowni chemicznej. Zastanów się, jak należy zachować się w laboratorium. Z czego wynikają te zasady postępowania?

Przebywając w pracowni chemicznej, należy przestrzegać regulaminu i postępować zgodnie z zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP).

Do pracowni wchodzimy na polecenie i w obecności nauczyciela.
Do pracowni chemicznej nie wnosimy żadnych materiałów bez pozwolenia nauczyciela.
Doświadczenia wykonujemy ściśle według opisów z podręcznika lub podanych przez nauczyciela.
Przed wykonaniem doświadczenia chemicznego należy nałożyć okulary, fartuch ochronny i zastosować inne środki ochrony osobistej (rękawice ochronne).
Podczas pracy z substancjami oznaczonymi piktogramami ostrzegawczymi stosujemy szczególne środki ostrożności.
Podczas wykonywania doświadczeń i po ich zakończeniu zachowujemy porządek.
Wszystkie substancje, których używamy do przeprowadzania doświadczeń, traktujemy jako potencjalnie niebezpieczne, to znaczy nie dotykamy ich, nie sprawdzamy ich smaku i zapachu (w wyjątkowych sytuacjach badamy te właściwości na wyraźne na polecenie i pod nadzorem nauczyciela).
Substancje wąchamy ostrożnie, z płucami wypełnionymi powietrzem, delikatnie nawiewając ich pary ruchem ręki w stronę nosa.
Podczas ogrzewania substancji w probówce zwracamy szczególną uwagę, aby jej wylot skierowany był w stronę, gdzie nie przebywają żadne osoby.
Z pracowni chemicznej nie wynosimy żadnych materiałów bez pozwolenia nauczyciela.
Po wykonaniu doświadczeń myjemy starannie ręce.
Wszystkie wypadki, takie jak np. skaleczenia, oparzenia lub rozlanie się substancji, zgłaszamy nauczycielowi.

RoCyXIAJE58yy1

Ilustracja przedstawia trzy popularne znaki związane z BHP w laboratorium chemicznym. Wszystkie mają postać białych rysunków na tle niebieskich okręgów. Pierwszy znak od lewej przedstawia zarys ludzkiej twarzy z nałożonymi okularami i oznacza "załóż okulary ochronne". Drugi, środkowy przedstawia fartuch i oznacza konieczność zakładania fartucha ochronnego. Trzeci znak licząc od lewej przedstawia parę rękawic i oznacza potrzebę stosowania ochrony rąk. — Oznakowania informacyjne o konieczności zachowania odpowiednich środków ostrożności

R1JYQv9EnVWtb1

Jak prawidłowo przeprowadzać podstawowe czynności laboratoryjne?

techniki laboratoryjne

to czynności, których opanowanie jest podstawowym warunkiem właściwej pracy eksperymentalnej; kolejność ich wykonywania nie jest dowolna, a znajomość czynności stanowi konieczny element do uzyskania poprawnych wyników i zapewnienia bezpieczeństwa w laboratorium

Badanie zapachu środków spożywczych i kosmetycznych używanych w domu

Doświadczenie 1

Wykonaj doświadczenie w okularach i rękawicach ochronnych.

Problem badawczy

W jaki sposób można bezpiecznie badać zapach nieznanych środków, np. spożywczych i kosmetycznych?

Hipoteza

Badanie zapachu należy przeprowadzać z zachowaniem szczególnych środków ostrożności. Badanie zapachu wykonujemy, zbliżając bezpośrednio do nosa badaną substancję.

Co będzie potrzebne

statyw do probówek,
probówki,
woda,
aromat do ciasta,
ocet,
zmywacz do paznokci.

Instrukcja

Do probówek nalej niewielkie ilości:
1. wody,
2. aromatu do ciasta,
3. zmywacza do paznokci,
4. octu.
Zbliż naczynia z badanymi substancjami na odległość około 20 cm od nosa, a następnie kieruj pary substancji, nawiewając je ręką w stronę nosa.

Podsumowanie

Nie można wyczuć zapachu substancji znajdującej się w pierwszej probówce – woda jest bezwonna.
Aromat do ciasta ma przyjemny zapach, dlatego jest nazywany olejkiem zapachowym.
Można wyczuć charakterystyczny zapach substancji znajdującej się w trzeciej probówce.
Ocet, znajdujący się w czwartej probówce, jest substancją o drażniącym zapachu. Po otwarciu butelki z octem wyczuwa się charakterystyczny, nieprzyjemny zapach.
Rozróżnianie zapachów jest rzeczą subiektywną, nie ma schematu klasyfikacyjnego, który byłby powszechnie stosowany. Należy pamiętać, że substancje należy wąchać ostrożnie. Takie postępowanie uchroni przed podrażnieniem błon śluzowych, a czasem również przed zatruciem.

Ciekawostka

Zapachy a zmysł węchu
To, co powszechnie nazywamy zapachem, stanowi w istocie wrażenie zapachowe, czyli zdolność substancji do pobudzania narządu węchu. W zależności od doświadczenia i indywidualnych właściwości człowieka opis zapachu może być jednowyrazowy lub przybrać formę specjalistycznego opracowania (np. dla przemysłu perfumeryjnego).

Właściwym organem zmysłu węchu jest nabłonek węchowy znajdujący się w górnej części jamy nosa i stanowiący obszar po ok. 2 cmIndeks górny 2 w każdym otworze nosowym. Komórki węchowe kontaktują się z powietrzem poprzez system wypustek zaopatrzonych w rzęski, w których znajdują się receptory, podczas gdy drugi koniec komórki poprzez swą wydłużoną część (akson długości 3–4 cm) ma dostęp do mózgu. Co ciekawe, zmysł węchu słabnie wraz z wiekiem, ale same komórki są odnawiane przez całe życie organizmu.

RLQkOKsZ3vXvi1

Ilustracja przedstawia opis ludzkiego narządu węchu. Po lewej stronie obrazka znajduje się twarz ludzka widoczna w profilu z zaznaczonymi drogami oddechowymi oraz zatokami. Wyróżnionymi elementami jest zatoka czołowa, znajdująca się nad brwiami, trzy małżowiny nosowe w jamie nosowej oraz nabłonek węchowy w górnej części tej samej jamy. Po prawej stronie ilustracji znajduje się zbliżenie i dokładny opis budowy nabłonka nosowego z uwzględnieniem trzech elementów: opuszki węchowej u góry oraz błony śluzowej z receptorami powonienia i nerwu węchowego u dołu. — Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Ciekawostka

Zmysł słuchu
Słuch pogarsza się z wiekiem. Dzięki prostemu testowi możesz sprawdzić, które częstotliwości dźwięków słyszysz, a których nie. Zależy to od komórek w uchu wewnętrznym, które jeśli ulegną uszkodzeniu, już nigdy się nie zregenerują.

Polecenie 3

Wyszukaj w Internecie symulator testujący słuch, emitujący dźwięki o różnej częstotliwości (ang. How Old Are Your Ears? Hearing Test), a następnie sprawdź swój słuch. Pamiętaj, że profesjonalny test można wykonać wyłącznie w gabinecie laryngologicznym.

W jaki sposób przenosimy substancje ciekłe w laboratorium?

R1MsBafLqay8L1

Przenoszenie substancji ciekłych, używanie wkraplacza

R9pNvwePOmskg1

Używanie palnika Bunsena i palnika spirytusowego; Ogrzewanie cieczy w probówce

iIiSm0xKqr_d5e822

Podsumowanie

W pracowni chemicznej trzeba przestrzegać zasad regulaminu BHP (bezpieczeństwa i higieny pracy).
Do wykonywania eksperymentów chemicznych należy używać specjalnego szkła, naczyń i sprzętu laboratoryjnego.
Planując doświadczenie, trzeba pamiętać o racjonalnym użyciu odczynników, aby ograniczyć ilość powstających odpadów.
Doświadczenia chemiczne należy wykonywać na stole laboratoryjnym zgodnie z technikami pracy laboratoryjnej, pamiętając o zachowaniu zasad BHP i porządku.

Praca domowa

Polecenie 4.1

Zastanów się, a następnie przygotuj infografikę na wybrany temat:

Jakie naczynia używane w domu, np. w kuchni, możesz porównać z tymi stosowanymi w laboratorium?
Jakie czynności wykonywane w domu, np. w kuchni, możesz porównać z czynnościami laboratoryjnymi?
Gdzie jeszcze oprócz laboratorium chemicznego obowiązują przepisy BHP?

Polecenie 4.2

Poszukaj informacji na temat Ludwika Pasteura. Na podstawie zebranych informacji sporządź biogram.

Polecenie 4.3

Poszukaj informacji na temat elektronicznej szalki Petriego (e‑Petri) zaprojektowanej przez amerykańskich naukowców.

Polecenie 4.4

Poszukaj informacji na temat Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny z 2004 roku. Który ze zmysłów zainteresował badaczy?

Zobacz także

Zapoznaj się z pokrewnymi zagadnieniami

BHPiTZYsqoOWRBHP, pierwsza pomoc w przypadku skaleczeńi9FheUKfFqpierwsza pomoc w przypadku skaleczeń, pierwsza pomoc w przypadku oparzeńieUcYF1Gp7pierwsza pomoc w przypadku oparzeń – edukacja dla bezpieczeństwa

iIiSm0xKqr_d5e909

Słowniczek

cylinder miarowy

wysokie, wąskie naczynie ze skalą, używane do pomiaru objętości cieczy

erlenmajerka / kolba stożkowa

naczynie w kształcie stożka z wąską szyjką i płaskim dnem

kolba

naczynie o zaokrąglonym kształcie: płaskodenne (o długiej szyjce, służące do przechowywania odczynników) lub okrągłodenne (o krótkiej szyjce, służące do ogrzewania cieczy)

laboratorium

pomieszczenie, w którym wykonuje się eksperymenty badawcze

lejek

naczynie w kształcie stożka z rozszerzonym wlotem i zakończone wąską rurką, służące do wlewania cieczy do kolb, butelek itp.

probówka

małe cylindryczne naczynie laboratoryjne, najczęściej szklane, służące do przeprowadzania prostych reakcji chemicznych

statyw z łapą

metalowy pręt na ciężkiej podstawie, służący do mocowania części aparatury

szczypce

narzędzie do chwytania gorących przedmiotów; mogą być wykonane z metalu lub drewna

tygiel

naczynie ognioodporne używane do ogrzewania ciał stałych w wysokich temperaturach

waga

urządzenie do pomiaru masy ciał stałych i cieczy w naczyniach

zlewka

cylindryczne naczynie używane do przechowywania i ogrzewania cieczy

iIiSm0xKqr_d5e1106

Zadania

Ćwiczenie 1

RLVdDB90OLbN21

Zaznacz odpowiednie pola obok, wskazując, czy zdania te są prawdziwe, czy fałszywe.

	Prawda	Fałsz
Laboratoria chemiczne to pomieszczenia, w których można przeprowadzać analizy oraz zabiegi medyczne.	□	□
Każdy etap eksperymentowania: jego przygotowanie, przeprowadzenie oraz zakończenie wymagają zachowania zasad bezpieczeństwa i przestrzegania reguł pracy laboratoryjnej.	□	□
Bagietka to nazwa szklanego pręcika używanego w laboratorium np. do mieszania cieczy.	□	□
Podczas ogrzewania cieczy należy trzymać probówkę nieruchomo w płomieniu palnika, aby nie doprowadzić do gwałtownego wrzenia i wyrzucenia jej zawartości na zewnątrz.	□	□