Nie mamy zbyt wielu źródeł, na podstawie których moglibyśmy zrekonstruować genezę poezji. Nie wiemy, jak wyglądały pierwsze utwory muzyczne. Giną one w mrokach dziejów. Jednak dla europejskiego kręgu kulturowego najważniejsze są początki literatury greckiej.
R10pOhHGZXGPa1
Zdjęcie przedstawia tytuł i siedem wersów zapisanych greką.
Pierwsze wersy Iliady
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Historia literatury greckiej rozpoczyna się w VIII wieku przed naszą erą dwoma eposami: Iliadą i Odyseją. Poematy przypisywane Homerowi nie mogły jednak pojawić się w poetyckiej próżni. Zanim je zapisano, wędrowni śpiewacy zwani aojdami przekazywali je ustnie. Odwiedzali domostwa dobrze urodzonych Greków i umilali biesiady śpiewem przy akompaniamencie kitary. Przez przynajmniej kilka wieków poezja rozwijała się bez jakiejkolwiek formy pisanej.
W czasach Homera nie istniało jeszcze rozdzielenie poezji i muzyki. Poezja była wykonywana w obecności publiczności, wymagała kontaktu z drugim człowiekiem. Aojdowie, a później - rapsodowie - śpiewali swe pieśni przed określoną publicznością. Ich utwory pełniły zatem funkcję społeczną. Zwróćmy uwagę na poruszaną przez aojdów tematykę mitologiczną i heroiczną. Poezja miała charakter konsolidujący ówczesną społeczność poprzez odniesienia do wspólnych wierzeń. Muzyczność, rytmiczność, wykorzystanie stałych epitetów i powtarzanie pewnych fraz pełniły funkcję mnemotechniczną - ułatwiały zapamiętanie usłyszanych słów.
RYa2jKVdZpIz2
Obraz przedstawia trzy młode kobiety siedzące przy kępie drzew. Są one ubrane w długie, powłóczyste szaty. Na ich głowach znajdują się kwietne wianki. Dwie z kobiet siedzą przodem do widza, trzecia jest odwrócona plecami. Jedna z kobiet trzyma długą trąbkę, druga flet, trzecia maskę ludzkiej twarzy. Wokół kobiet znajdują się niewielkie trawy, w oddali drzewa, skały.
Eustache Le Sueur, Klio, Euterpe i Talia, 1652–1655
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rsuq4GjnXph57
Obraz przedstawia trzy młode kobiety w pobliżu kępy drzew. Są one ubrane w długie, powłóczyste szaty. Na ich głowach znajdują się kwietne wianki. Jedna z kobiet klęczy na ziemi i trzyma w dłoniach otwartą książkę. Druga kobieta siedzi i przygląda się trzeciej kobiecie grającej na basie. Kobieta ta ma obnażoną prawą pierś. W oddali znajdują się drzewa i wzgórza.
Eustache Le Sueur, Melpomene, Erato i Polihymnia, 1652–1655
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Mimo że nigdy nie dowiemy się, jak wyglądały początki poezji, prawdopodobnie pierwotnym sposobem wyrażania uczuć było połączenie muzyki, słowa i tańca.
Czym jest rytm?
R1But5gCwQNPc1
Zdjęcie przedstawia kartę papieru. Znajduje się na niej w owalu podobizna dojrzałego mężczyzny. Ukazany jest on prawym prawym profilem. To brodaty mężczyzna z kędzierzawymi włosami, ubrany w udrapowaną szatę. Pod podobizną znajduje się podpis w języku włoskim.
Guglielmo Morghen, Arystoksenos z Tarentu na rycinie XIX wieku
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Na przestrzeni stuleci rzesze teoretyków oraz artystów próbowało sformułować wyczerpującą odpowiedź na to z pozoru proste pytanie. Istotną definicję terminu rytm stworzył Arystoksenos z TarentuArystoksenos z TarentuArystoksenos z Tarentu:
Matila GhykaZłota Liczba. Rytuały i rytmy pitagorejskie w rozwoju cywilizacji zachodniej.
Rytm to uporządkowanie określone odcinkami czasowymi.
09 Źródło: Matila Ghyka, Złota Liczba. Rytuały i rytmy pitagorejskie w rozwoju cywilizacji zachodniej., Kraków 2001, s. 142.
Na wiele wieków ta klarowna i przejrzysta formuła wyprowadzona przez greckiego muzykologa, stała się wręcz kanoniczna dla kolejnych badaczy.
Joanna Dembińska-Pawelec„Poezja jest sztuką rytmu”. O świadomości rytmu w poezji polskiej dwudziestego wieku (Miłosz — Rymkiewicz — Barańczak)
R1eUY84WRRNZh1
Zdjęcie przedstawia nuty. Na karcie z nutami odbija się się cień dłoni trzymającej kwiat róży.
Źródło: Pixabay, domena publiczna.
TemporalnytemporalnyTemporalny charakter oraz zasada uporządkowania stały się konstantami pojęcia rytmu do czasów współczesnych. Jednak rytm, będąc zjawiskiem powszechnym, przejawia się w niezliczonej różnorodności form i postaci, kształtując odmienne nieraz spojrzenie na samą ideę rytmu.
10 Źródło: Joanna Dembińska-Pawelec, „Poezja jest sztuką rytmu”. O świadomości rytmu w poezji polskiej dwudziestego wieku (Miłosz — Rymkiewicz — Barańczak), Katowice 2010, s. 9–10.
XX wiek przyniósł natomiast dziesiątki nowych spojrzeń teoretycznych na to pojęcie:
Joanna Dembińska-Pawelec„Poezja jest sztuką rytmu”. O świadomości rytmu w poezji polskiej dwudziestego wieku (Miłosz — Rymkiewicz — Barańczak)
E.A. Sonnenschein, filolog klasyczny zainteresowany prozodią i poetyką antyczną oraz współczesną, w pracy zatytułowanej Co to jest rytm zwracał przede wszystkim uwagę na psychologiczny aspekt odczucia rytmu: „Rytm jest tą właściwością ciągu zdarzeń zachodzących w czasie, która w umyśle obserwatora wywołuje wrażenie proporcji między czasami trwania różnych zdarzeń bądź grup zdarzeń, z jakich ciąg się składa” . Badacz rytmu Pius Servien w eseju o rytmach tonicznych ujął to zjawisko jeszcze bardziej esencjonalnie: „Rytm to periodyczność postrzeżona”. Rytm przestał być już zatem postrzegany jako obiektywna i konieczna własność świata, ale zaczęto podkreślać jego subiektywny i psychologiczny charakter.
11 Źródło: Joanna Dembińska-Pawelec, „Poezja jest sztuką rytmu”. O świadomości rytmu w poezji polskiej dwudziestego wieku (Miłosz — Rymkiewicz — Barańczak), Katowice 2010, s. 10.
Ostanie stulecie dostarczyło więc mnóstwo odrębnych oraz złożonych definicji rytmu, który stał się niezwykle ważną składową badań nad literaturą:
Joanna Dembińska-Pawelec„Poezja jest sztuką rytmu”. O świadomości rytmu w poezji polskiej dwudziestego wieku (Miłosz — Rymkiewicz — Barańczak)
Odmienne metody badania rytmu przyniosły prace Dereka Attridge’aDerek AttridgeDereka Attridge’aThe Rhythms of English Poetry oraz Poetic Rhythm. An introduction (…) Dla Attridge’a bowiem istotą przejawiania się wszelkiej formy rytmu jest uderzenie (beat), wybijanie taktu. Beat rozumie on jako impuls energii, który jest częścią powtarzającego się i strukturującego schematu. (…) W pojęciu Attridge’a rytm jest zjawiskiem psychologicznym i fizjologicznym. Ten teoretyk literatury podkreśla, że mowa związana jest z ruchem myśli, emocji i dźwięków, objawia się jako proces wyłaniania się brzmień i znaczeń. Specyfiką języka poetyckiego jest dążenie do precyzji wysłowienia, które sprawia, że słowa stają się dogłębnym doświadczeniem ciała uwarunkowanego oddechem. Siłą wywołującą tę aktywność przeżycia jest rytm, będący percepcją uporządkowanej energii mowy i energii ciała w periodyczne, sekwencyjne przebiegi, wyznaczane akcentowaną sylabą (beat).
12 Źródło: Joanna Dembińska-Pawelec, „Poezja jest sztuką rytmu”. O świadomości rytmu w poezji polskiej dwudziestego wieku (Miłosz — Rymkiewicz — Barańczak), Katowice 2010, s. 37–38.
RKsRbNghHYCFk1
Wpływ rytmu i melodii wiersza na jego znaczenie
Przyglądając się zaledwie kilku ważniejszym współczesnym definicjom rytmu, łatwo zauważyć, że melodyczność wiersza jest nierozerwalnie związana z jego znaczeniem. Warto pamiętać, że w przeciwieństwie do wypowiedzi praktyczno‑użytkowych, warstwa językowa utworu literackiego nie jest „przezroczysta”, a skonstruowana tak, żeby skupić na sobie uwagę odbiorcy, dostarczyć mu zupełnie nowych „lirycznych” treści oraz wzbogacić jego percepcję o złożone odczucia estetyczne. To właśnie przy pomocy m.in. różnorodnych zabiegów fonicznych poeci starają się owe treści oraz odczucia przekazać czytelnikowi.
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz SławińskiZarys teorii literatury
Bez względu na stopień samodzielności i wyrazistości porządku fonicznego jest on zawsze percypowany nieodłącznie od porządku znaczeniowego. Zależność ta wynika z samej natury znaku językowego, którego funkcja komunikatywna zagwarantowana jest właśnie jednością brzmienia i znaczenia, przy czym kształt foniczny znaku wyróżnia go spośród znaków innych i czyni rozpoznawalną jednostką semantyczną.
13 Źródło: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1986, s. 147.
Co istotne melodyczność oraz rytmiczność testu literackiego w największym i najdoskonalszym stopniu realizuje się w obrębie poezji lirycznej, która na przestrzeni wieków doczekała się wielu kierunków, odmian oraz charakterystycznych stylów.
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz SławińskiZarys teorii literatury
W utworze poetyckim sfera brzmieniowa jest nie tylko wykładnikiem znaczeń, działającym według powszechnym norm systemu językowego, ale może ponadto funkcjonować jako układ samodzielny (np. jako układ rytmiczny), poddany własnym prawidłom organizacji i wytwarzający dodatkowe, swoiste znaczenia. Istnieje ponadto szereg utworów poetyckich, których kształt brzmieniowy wymaga indywidualnej, niestandardowej interpretacji semantycznej. Oczywiście, odbywa się ona zawsze na tle nawyków wytworzonych przez dany język, ale wymaga przypisania określonych sensów brzmieniom, które nie mają znaczeń skonwencjalizowanych, a są jedynie aluzjami do takich znaczeń.
14 Źródło: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1986, s. 147–148.
Poeci dysponują szeregiem środków, by uzyskać efekt rytmiczności i melodyjności w tekstach literackich. Najpopularniejszym z nich jest tzw. instrumentacja głoskowainstrumentacja głoskowainstrumentacja głoskowa, która
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz SławińskiZarys teorii literatury
polega na takim dobrze i zestawieniu wyrazów na przestrzeni pewnego odcinka wypowiedzi, że jego budowa głoskowa traci charakter przypadkowy i zyskuje wartość samodzielną ze względu na swój własny porządek. Działania te zmierzają do nadania mowie konturu brzmieniowego, który by był widoczny na tle obojętnego fonicznie układu wyrazów o przeciętnym nagromadzeniu głoskowych współdźwięczności.
15 Źródło: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1986, s. 149.
Charakterystyczną odmianą instrumentacji głoskowej jest aliteracjaaliteracjaaliteracja, która bazuje na rozpoczynaniu kolejnych wyrazów lub ich części akcentowanych od tych samych głosek. Aliteracja pełni w tekstach dwie podstawowe funkcje. Oczywista jest funkcja instrumentacyjna - w tekście są intensyfikowane różne dźwięki mowy. Ważniejsza jest jednak funkcja semantyczna, czyli znaczeniowa - przy pomocy brzmienia konkretnych głosek wydobywa się różne emocje i dodatkowe znaczenie tekstu.
Tadeusz Boy-ŻeleńskiMarkiza
Ja, której kaprys korony Królewskie deptał tą nóżką, A czasem znowu, szalony, Paziów przygarniał w me łóżko;
TBZ8 Źródło: Tadeusz Boy-Żeleński, Markiza, [w:] tegoż, Markiza i inne drobiazgi, Kraków 1914, s. 8.
Literaturoznawcy wyróżniają trzy zasadnicze rodzaje instrumentacji głoskowej:
Instrumentację, która naśladuje różnorakie brzmienia, niepochodzące z języka i nazywana jest onomatopejąonomatopejaonomatopeją, czyli dźwiękonaśladownictwem, polega ona
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz SławińskiZarys teorii literatury
na dążeniu do odtworzenia przy pomocy środków językowych brzmień charakteryzujących różnorodne zjawiska otaczającego świata. (…) W języku utworu literackiego onomatopeiczność nie ogranicza się do gromadzenia wyrazów dźwiękonaśladowczych. W określonym treściowo i brzmieniowo kontekście wyrazy pod względem fonicznej wyrazistości, zdawałoby się obojętne – nabierają nowego znaczenia.
16 Źródło: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1986, s. 150.
Zabieg taki można znaleźć chociażby we fragmencie Reduty Ordona:
Adam MickiewiczReduta Ordona. Opowiadanie adiutanta
Tam kula, lecąc, z dala grozi, szumi, wyje. Ryczy jak byk przed bitwą, miota się, grunt ryje; Już dopadła; jak boa śród kolumn się zwija, Pali piersią, rwie zębem, oddechem zabija.
AM270 Źródło: Adam Mickiewicz, Reduta Ordona. Opowiadanie adiutanta, [w:] tegoż, Dzieła.Wydanie Narodowe, t. 1, Wiersze, Warszawa 1948, s. 270.
Instrumentację, która stanowi aluzję do brzmień wypowiedzi językowych i pełni rolę stylizacyjną. Najczęściej ten typ instrumentacji spotyka się
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz SławińskiZarys teorii literatury
przy naśladowaniu brzmień obcojęzycznych w materiale języka rodzimego nie przez wprowadzenie obcych słów i zwrotów, ale jakby przez imitowanie, podrabianie charakterystycznych cech fonicznych danego języka w oderwaniu od konkretnych, istniejących w nim i obciążonych określonymi znaczeniami wyrazów.
17 Źródło: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1986, s. 151.
Tego typu instrumentacja wykorzystywana jest w przypadku m.in. stylizacji archaicznych, gwarowych oraz żargonowych. Dobry przykładem jej zastosowania jest wiersz Juliana Tuwima:
Julian TuwimO mowie rosyjskiej
Tiewnaja piewunnica Miłoj ni raduny! Zwoniestie, zagoriste Swietoładi struny!
18 Źródło: Julian Tuwim, O mowie rosyjskiej, [w:] tegoż, Wiersze zebrane, t. 1, Warszawa 1975, s. 314.
Instrumentację, która pozbawiona jest odniesień do zjawisk spoza tkanki danego utworu i w jego kontekście
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz SławińskiZarys teorii literatury
nadaje utworowi walory emocjonalne i estetyczne, nie dające się przełożyć na określone treści: wytwarza tylko ogólne wrażenie pewnego nastroju, jego jedności czy zmienności; drogą różnorodnych skojarzeń wywołuje u odbiorcy jakieś wzruszenia.
19 Źródło: Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1986, s. 152.
Ten typ instrumentacji tworzą poeci najczęściej przez nagromadzenie, na niewielkiej przestrzeni wersów, elementów samogłoskowych lub spółgłoskowych:
Józef CzechowiczSen
ziemio wonna winna i łunna bita mrokiem nocy szklannej śpiewem dzwonów dzwonna burgundia durzy czarem snów porannych (...)
20 Źródło: Józef Czechowicz, Sen, [w:] tegoż, Nic więcej, Warszawa 1936, s. 6.
Słownik
aliteracja
aliteracja
(fr. allitération < ang. alliteration < łac. littera) – rodzaj instrumentacji głoskowej polegający na powtarzaniu tych samych liter bądź sylab w kolejnych wyrazach w zdaniu (zazwyczaj na początku)
instrumentacja głoskowa
instrumentacja głoskowa
zabieg stylistyczny polegający na takim doborze słów, aby pewne głoski powtarzały się częściej niż przeciętnie, występowały w grupach oraz tworzyły układy brzmieniowe. Instrumentacja głoskowa wpływa na melodyjność tekstu
onomatopeja
onomatopeja
(gr. onomatopoiía – tworzenie nazw) – wyraz bądź ciąg wyrazów naśladujących swym brzmieniem dźwięki naturalne, np. śpiew ptaków, szum drzew, szum morza itp.
Arystoksenos z Tarentu
filozof i teoretyk muzyki, uczeń Arystotelesa. Uważany za jednego z najwybitniejszych antycznych muzykologów. Twórca starożytnej nauki greckiej o muzyce oraz autor wielu istotnych dzieł jej dotyczących
temporalny
czasowy
Derek Attridge
profesor literatury angielskiej na York University. Badacz m.in. języka literackiego, rytmu i konwencji metrycznych w poezji anglojęzycznej oraz specjalista w zakresie filozofii dekonstrukcji i postaci Jacquesa Derridy
