Umowa społeczna

W zależności od prezentowanej przez siebie wizji stanu natury wymienieni autorzy formułują trzy różne koncepcje umowy społecznej. Każdy z nich przedstawia też inne powody jej zawarcia.

RbvflTXHYPkuD

Ilustracja przedstawia kobietę i mężczyznę, którzy siedzą przy stole. Mężczyzna waży monety oraz małe diamenty na wadze szalkowej. Kobieta przegląda książkę oraz patrzy na to, co robi mężczyzna.

Człowiek jednak w odróżnieniu od zwierząt jest istotą rozumną i uświadamia sobie, że może się z innymi ludźmi porozumieć: może zawrzeć z nimi swego rodzaju umowę, w ramach której zrezygnuje z części swoich naturalnych uprawnień pod warunkiem, że inni ludzie też się ich w takim samym stopniu wyrzekną. Zasadę tę przedstawia Hobbes w formie jednego z praw natury:

R1HpLaFsTeI7V1

Ilustracja przedstawia wielkiego stwora na wzburzonym morzu. Nad nim w chmurach znajduje się mężczyzna z mieczem. Wokół mężczyzny roztacza się blask.

Umowa społeczna w ujęciu Hobbesa ma zatem chronić ludzi przed niepożądanymi konsekwencjami stanu natury. Charakterystyczna dla jego stanowiska jest koncepcja suwerenasuwerensuwerena, czyli władcy nazwanego LewiatanemlewiatanLewiatanem. Ktoś musi bowiem pilnować, czy umowa jest respektowana. W tym celu suweren zyskuje absolutną władzę: jego jednego nie obowiązuje umowa. 
Może ją łamać, żeby chronić obywateli. Ślad Hobbesowskiej teorii suwerena odnajdujemy dziś pod postacią immunitetu poselskiego i senatorskiegoimmunitet poselski i senatorskiimmunitetu poselskiego i senatorskiego, przywileju zakazującego pociągania parlamentarzystów do odpowiedzialności karnej w okresie sprawowania przez nich mandatu. W tym sensie posłowie lub senatorowie są ponad prawem.

Inną genezę umowy społecznej przedstawia John Locke. Stan natury jest jego zdaniem stanem względnie harmonijnym. Ludzie porzucają go wyłącznie ze względów praktycznych, a nie, jak u Hobbesa, ze strachu.

R97SMD19icaq1

Zdjęcie przedstawia salę plenarną polskiego Sejmu. Składa się z ułożonych półkoliście ław.

Władza w koncepcji Locke’a ma jednak charakter wyłącznie reprezentatywny, 
tj. występuje w interesach tych, którzy ją powołali. Nie ma też prawa wkraczać w ich sferę prywatną. O ile u Hobbesa Lewiatan, absolutny władca, jest jeden (Hobbes preferuje monarchię) i nieodwoływalny (chyba że w zdecydowany sposób naruszy wolność obywateli), o tyle rząd u Locke’a ma charakter zbiorowy i można go odwołać. Ponadto Locke, zgodnie z praktyką angielską, wyróżnia władzę ustawodawczą  
i wykonawczą. Podział ten ma przeciwdziałać nadużyciom rządzących. Koncepcję tę przejmie później Monteskiusz, formułując znaną nam dzisiaj z praktyki teorię trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Jeszcze inną wizję umowy społecznej przedstawia Jean Jacques Rousseau. 
Twierdzi on mianowicie, że umowa społeczna ma przeciwdziałać szkodliwym konsekwencjom opuszczenia przez ludzkość stanu natury. Przyczyną zła w człowieku jest bowiem cywilizacja. Ponieważ do idyllicznego stanu natury nie można już powrócić, człowiekowi pozostaje jedynie rozwiązanie pośrednie, tj. przywrócenie elementów tego stanu w warunkach cywilizacji. Ma to sprawić umowa społeczna albo, jak ją nazywa Rousseau, „pakt społeczny”. Głównym problemem, jaki filozof tu dostrzega, jest to, jak pogodzić jednostkową wolność z koniecznością podporządkowania się władzy państwowej. Kwestię tę ujmuje w następujących słowach:

RvsPQaOjwPVDc

Zdjęcie przedstawia manifestujących ludzi. Na samochodzie stoi mężczyzna w masce przeciwgazowej, który trzyma znak STOP z narysowaną klepsydrą. Pod samochodem stoi grupa policjantów.

Nasza wola jest częścią woli ludu. W taki to właśnie sposób zachowujemy wolność. Ostatecznie Rousseau ujmuje to następująco:

Wola ogółu ucieleśnia się w osobie Prawodawcy. Prawodawca, inspirowany wolą powszechną, uchwala prawa, a poszczególne jednostki winny się im bezwzględnie podporządkować. Dlaczego jednak trzeba zmuszać ludzi do respektowania zasad, które wynikają z woli powszechnej, zgodnej z ich własną wolą? Zdaniem Rousseau, ludzie pod wpływem namiętności odrzucają głos rozumu i przestają się kierować wolą ogółu. Stąd wolę tę trzeba im narzucić. „Trzeba zmuszać lud do wolności” – głosił. Koncepcja Rousseau inspirowała przywódców Rewolucji Francuskiej (jej wpływ widać w ustanowieniu dyktatury przez jakobinów), później także socjalistów i komunistów. W rzeczywistości PRL Rousseauwska wola ludu była „reprezentowana” przez Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą.

Już w tym punkcie rozwoju nowożytnej myśli politycznej widzimy, że odpowiedzi na pytanie o zachowanie wolności w rzeczywistości społecznej można szukać na dwóch przeciwstawnych sobie biegunach: jeden oznacza rozwiązania indywidualistyczne (Hobbes i Locke), drugi – wspólnotowe (Rousseau).

Słownik