Przeczytaj
Aby dowiedzieć się więcej na temat francuskiego oświecenia, zapoznaj się z poniższymi materiałami:
Francuskie oświecenieFrancuskie oświecenie
Oświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część pierwszaOświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część pierwsza
Oświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część trzeciaOświecenie: Rozwiązania i stanowiska. Część trzecia
Oświecenie: Jean‑Jacques Rousseau: krytyka cywilizacji i postępuOświecenie: Jean‑Jacques Rousseau: krytyka cywilizacji i postępu
Recepcja filozofii francuskiego oświeceniaRecepcja filozofii francuskiego oświecenia
Francuskie oświecenie: dyskusjaFrancuskie oświecenie: dyskusja
Monteskiusz i narodziny nowożytnej filozofii państwa
Monteskiusz pochodził z rodziny szlacheckiej. Z wykształcenia prawnik, od 1708 r. był adwokatem, następnie radcą, a od 1716 r. pełnił funkcję przewodniczącego sądu w Bordeaux. Wkrótce jednak sprzedał tę godność i poświęcił się gruntownym studiom prawniczym i historycznym. Zainwestował w nie pieniądze z odziedziczonego spadku i odbył szereg podróży po Europie. Opublikowane anonimowo Listy perskie (1721) – pisane w popularnej wówczas konwencji, czyli z perspektywy przybysza z zewnątrz, w tym przypadku z Persji – dowcipna i błyskotliwa satyra na polityczne i kościelne stosunki w ówczesnej Francji, przyniosły mu duży rozgłos, ale też wywołały skandal (kardynał DuboisDubois wydał zakaz czytania utworu). Atmosfera skandalu i kontrowersji towarzyszyła publikacji wielu dzieł Monteskiusza.
Jego prace poświęcone są głównie problematyce filozofii państwa. W zmianie stosunków politycznych filozofowie oświeceniowi upatrywali szansy na przezwyciężenie społecznej niesprawiedliwości i uniknięcie wojen. Żeby taką zmianę zaprojektować, najpierw trzeba zrozumieć zasady rządzące sferą polityczną. Monteskiusza wyróżnia spośród innych myślicieli w szczególności to, że szuka tych zasad, wykorzystując bogaty materiał empirycznyempiryczny:
O duchu prawNajpierw badałem ludzi i spostrzegłem, iż w nieskończonej rozmaitości praw i obyczajów nie powodują się oni wyłącznie kaprysem. Postawiłem zasady, za czym ujrzałem, jak poszczególne przypadki naginają się do nich jakoby same z siebie; jak dzieje wszystkich narodów są jedynie ich następstwem; jak każde poszczególne prawo wiąże się z innym prawem lub wypływa z innego, ogólniejszego.
Źródło: Monteskiusz, O duchu praw, tłum. T. Żeleński (Boy), 2016.
Stańczyk stał się symbolem bystrego sceptyka politycznego i patrioty zadumanego nad losami Rzeczypospolitej. Jest uosobieniem politycznej mądrości i przenikliwości. Czy Polska dostała szansę na przezwyciężenie społecznej niesprawiedliwości i uniknięcia wojen? Czy zgadzasz się, że przyczyn upadku narodu trzeba szukać w jego błędach?
W swoim najgłośniejszym dziele, O duchu praw (pracował nad nim 20 lat), Monteskiusz ustala, że każdy system prawny powinien być ściśle dopasowany do naturalnych uwarunkowań stanowiących o specyfice danego państwa: położenia geograficznego, wielkości terytorium, klimatu, obyczajów, religii, historii, zasad rządzenia itp. Dobre prawa winny wynikać z tych czynników.
Na uwagę zasługuje opinia filozofa na temat „rządów kobiet”:
O duchu prawJest przeciw rozumowi i przeciw naturze, aby kobiety były paniami w domu, jak to było u Egipcjan; ale nie jest przeciw rozumowi i naturze, aby władały państwem. W pierwszym przypadku wrodzona słabość nie pozwala im zajmować naczelnego stanowiska; w drugim taż sama słabość daje im więcej łagodności i umiarkowania, które mogą stworzyć dobry rząd raczej niż twarde i okrutne cnoty.
[...] dają one sobie radę zarówno z rządem umiarkowanym, jak i despotycznym.
Źródło: Monteskiusz, O duchu praw, tłum. T. Żeleński (Boy), 2016.
Warto wspomnieć i o tym, że propagując tolerancję i wolność, Monteskiusz nie waha się, zwłaszcza w Listach perskich, stawiać za wzór obyczajów panujących w innych kręgach kulturowych. W ten sposób nie tylko daje początek kulturowym badaniom porównawczym, lecz także przeciwstawia się bezrefleksyjnemu europocentryzmowi.
Europocentryzm a oświecenie
Europocentryzm to przekonanie i postawa, wedle których europejska (zachodnia) kultura – wraz z jej wiedzą, tradycją i wartościami – stoi wyżej i jest lepsza od innych kultur. Z poczuciem wyższości wiąże się usprawiedliwienie dominacji, tj. narzucania kultury europejskiej innym kulturom. Filozofowie oświeceniowi dość zgodnie przeciwstawiają się temu stanowisku, propagując istnienie uniwersalnych, opartych na rozumie wartości, które każą na równi traktować reprezentantów wszystkich kultur, ras i wyznań (tolerancja).
Najbardziej znaną ideą Monteskiusza jest koncepcja podziału władzy. Filozof, analizując różne systemy, w szczególności inspirując się angielskimi obyczajami politycznymi (oraz rozgraniczeniem władzy przez Locke’a na prawodawczą i wykonawczą), dzieli władzę na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Jego zdaniem, taki system (zgodnie z zasadą, że władza powściąga władzę) jest w stanie w największym, jak to możliwe, stopniu zagwarantować wolność obywateli, do której winien dążyć każdy ustrój polityczny.
Słownik
forma rządów charakteryzujących się niczym nieograniczonymi uprawnieniami władczymi
(gr. empeiria – doświadczenie) kierunek filozoficzny głoszący, że źródłem wszelkiej wiedzy jest doświadczenie; przedstawiciele francuskiego oświecenia (m.in. Diderot, Wolter) postulowali koncepcję uporządkowanej i powszechnie dostępnej wiedzy opartej na obserwacji; oraz akcentowali znaczenie nauk empirycznych w życiu społecznym
w najwyższym stopniu gwarantuje jedność państwa, pokój i powszechne dobro; monarchia oparta na silnej władzy królewskiej
(łac. ratio – rozum) kierunek filozoficzny, który zapoczątkował Kartezjusz; niezależny i samowystarczalny rozum ludzki posiada główną rolę w procesie poznania; jest wyłącznym źródłem wiedzy o świecie
forma ustroju państwowego (przeciwnego do monarchii), w którym najwyższe organy władzy są powoływane w drodze wyborów na czas określony