Posąg Condillaca

W części krytycznej swoich poglądów filozofowie francuskiego oświecenia byli ze sobą niemal całkiem zgodni – krytykowali te same rzeczy i w podobny sposób. Jednak w formułowaniu pozytywnej odpowiedzi na wyzwania epoki, w konstruowaniu nowego, spójnego obrazu świata nie było już między nimi zgodności. Nie tylko nie stworzyli spójnego sytemu filozoficznego, lecz także programowo przeciwstawiali się duchowi systemów racjonalistycznychracjonalizmracjonalistycznych.

RM5cPT0v6dH491

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny. Ma jasne włosy ułożone w loki po bokach głowy. Mężczyzna ma owalną twarz. Ubrany jest w ciemny strój z kołnierzem z wyłogami. Na głowie ma piuskę.

Étienne Bonnot de Condillac w Traktacie o systemach pisze, że każdy system myślenia, który się nie opiera na szczegółowej analizie danych zmysłowych, jest arbitralny. Z czystego rozumu, na podstawie samego rozumowania, nie da się nic wywieść. Jakby na potwierdzenie tej hipotezy poszczególni filozofowie oświeceniowi, w tym sam Condillac, często poświęcają się drobiazgowej analizie danych empirycznychempiryzmempirycznych oraz zasad ich przetwarzania.

Condillac w najsłynniejszym swoim dziele, Traktacie o wrażeniach, proponuje w tym celu przeprowadzenie pewnego eksperymentu myślowego, zwanego później posągiem Condillaca. Prosi czytelników, żeby wyobrazili sobie posąg pozbawiony jakichkolwiek zmysłów, myśli i uczuć. Następnie obdarza go stopniowo zmysłami i pokazuje, że ludzka psychika i wiedza o świecie kształtują się pod wpływem samych wrażeń zmysłowych. Wiedza wrodzona nie istnieje. Człowiek, tak jak ów posąg, wie tylko tyle, ile doświadcza, tylko to, co czuje i co z wrażeń zmysłowych może wywnioskować:

Na przykładzie posągu wyposażonego wyłącznie w powonienie Condillac wykazuje również, że już jeden zmysł wystarczy, żeby rozwinęło się w człowieku pełne życie umysłowe i uczuciowe: dzięki odmiennym wrażeniom zmysłowym (np. różnym zapachom kwiatów) postrzegamy różnice, zdolność odróżniania rodzi uwagę, ze śladów wrażeń wytwarza się pamięć, a porównywanie kolejnych wrażeń prowadzi do narodzin sądu i wnioskowania. Pod wpływem wrażeń powstają też uczucia, w tym pożądanie i wola.

Eksperyment z posągiem dobrze oddaje istotę filozofii Condillaca: jego stanowisko określane jest mianem sensualizmusensualizmsensualizmu – teorii, zgodnie z którą cała nasza wiedza wywodzi się z doświadczenia i składa wyłącznie z danych pochodzenia zmysłowego.

La Mettrie i oświeceniowy materializm

R1eYnXEJ0QsX31

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Jest łysy, ma na głowie duży beret. Mężczyzna jest lekko uśmiechnięty, ma owalną twarz. Ubrany jest w surdut i jasną koszulę.

Jako lekarz z wykształcenia La Mettrie zaobserwował wpływ, jaki wywiera gorączka na procesy intelektualne. Zainspirowało go to do rozległych badań nad zależnościami między ciałem i umysłem. W efekcie stworzył całkowicie materialistyczną wizję rzeczywistości: wszystkie procesy, które zachodzą w świecie i w człowieku, mają materialno‑mechanicystyczny charakter. Tezy tej La Mettrie dowodził licznymi przykładami. Po publikacji swej pierwszej książki, Naturalnej historii duszy, został wygnany z Francji; kilka lat później, gdy ukazało się jego najgłośniejsze dzieło Człowiek‑maszyna, wygnano go również z Holandii. Schronienie znalazł na dworze Fryderyka Wielkiego.

La Mettrie uważał, że w przyrodzie nie występują różnice rodzajowe między rzeczami i stworzeniami, a jedynie różnice stopnia komplikacji czysto materialnego organizmu‑maszyny. Na gruncie religii wyznawał agnostycyzm (od gr. ágnostos –nieznany, niepoznawalny) – pogląd, zgodnie z którym nie można dowieść ani istnienia, ani nieistnienia Boga bądź, w szerszym znaczeniu, nie można poznać istoty rzeczywistości. W etyce zaś La Mettrie hołdował libertynizmowilibertynizmlibertynizmowi: celem życia była według niego rozkosz.

Condorcet i idea postępu dziejowego

Większość filozofów oświeceniowych cechowała wiara w postęp. Różnie go jednak rozumiano. Wolter na przykład wprawdzie wierzył w postęp i ideę tę popularyzował, ale z drugiej strony był pesymistą: uważał, że natury ludzkiej nie da się całkiem zreformować, a jedynie nieco ucywilizować. Nie wierzył też, że dziejami ludzkimi kierują jakieś obiektywne prawa. Wiarę taką natomiast żywił przedstawiciel późnego oświecenia, Condorcet.

RgoJCesmD99Tk1

Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma jasne włosy ułożone w małe loki po bokach głowy. Mężczyzna ma lekki zarost, twarz z zarysowanym drugim podbródkiem oraz orli nos. Ubrany jest w surdut i koszulę z falbaniastym fontaziem.

Jako demokrata Jean Condorcet z radością powitał wybuch Rewolucji Francuskiej 1789 r., a ze względu na swoje poglądy (był jednym z przywódców żyrondystów, umiarkowanego odłamu republikanów) został m.in. deputowanym do izby ustawodawczej – Konwentu Narodowego, który w 1792 r. zniósł monarchię i proklamował powstanie republiki. Wdał się jednak w konflikt z radykalniejszymi jakobinami – Robespierre’emMaximilien François Marie RobespierreRobespierre’em, MaratemJean‑Paul MaratMaratem i DantonemGeorges Jacques DantonDantonem, krytykując ich politykę (występował m.in. przeciw karze śmierci). Ogłoszono go więc wrogiem Republiki. Przez jakiś czas się ukrywał. Został jednak schwytany i zmarł w więzieniu.

Niemal do końca pracował nad dziełem, które mimo mrocznych okoliczności towarzyszących jego powstaniu tchnie duchem optymizmu; jest to Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje. Condorcet opisuje w nim postęp ludzkości od barbarzyństwa do cywilizacji. Zło i brutalność występujące w historii tłumaczy niewłaściwymi instytucjami politycznymi i prawami. Dzieli dzieje na dziesięć epok, przy czym rewolucja jest końcem epoki dziewiątej. W epokę dziesiątą dopiero wstępujemy. Cechuje ją równość prawno‑polityczna między narodami, klasami i jednostkami. Condorcet zakłada, że postęp jest nieuchronny. Można go spowolnić lub przyspieszyć, ale nie można go zatrzymać.

Za jedno z głównych narzędzi dalszego postępu Condorcet uważał wychowanie, dlatego w 1792 r. złożył w Konwencie projekt świeckiej, powszechnej i bezpłatnej edukacji. Projekt ten później stopniowo wdrożono i po dziś dzień określa on model kształcenia w całym cywilizowanym świecie.

Słownik