Karl Jaspers Czym jest filozofia?

Czym jest filozofia i jaką ma wartość, to sprawa sporna. Już to oczekuje się od niej nadzwyczajnych odkryć, już to lekceważy jako myślenie bezprzedmiotowe. Jedni respektują w filozofii doniosły trud niezwykłych ludzi, inni nią gardzą jako zbędną spekulacją marzycieli. Uważa się ją za coś, co obchodzi każdego i co w swej istocie powinno być proste i zrozumiałe, albo też za sprawę tak trudną, że uprawianie jej wydaje się beznadziejne. W samej rzeczy to, co występuje pod mianem filozofii, dostarcza przykładów na poparcie tak skrajnych ocen.
Dla wyznawcy nauki najgorsze jest to, że filozofia nie dochodzi do jakichś powszechnie wiążących wyników, które można by poznać, a tym samym posiąść. Podczas gdy nauki szczegółowe zdobyły w swoich dziedzinach wiedzę nieodparcie pewną i powszechnie uznawaną, filozofia celu tego nie osiągnęła — choć trudziła się nad tym przez tysiąclecia. Nie da się zaprzeczyć: brak w filozofii jednomyślności co do ostatecznych wyników poznania. To, co dla nieodpartych racji zostaje uznane przez wszystkich, przeradza się tym samym w wiedzę naukową — przestaje być filozofią i odnosi się tylko do jakiegoś szczególnego obszaru tego, co poznawalne.
Myślenie filozoficzne nie jest też, w przeciwieństwie do nauk, procesem o charakterze postępu. Z pewnością zaszliśmy dziś o wiele dalej niż grecki lekarz Hipokrates. Natomiast nie możemy chyba powiedzieć, że zaszliśmy dalej niż Platon. Wniknęliśmy tylko głębiej w materię wiedzy naukowej, którą Platon się posługiwał. W samym zaś filozofowaniu może wcale mu nie dorównujemy. [...]

Greckie słowo „filozof” (philosophos) powstało w opozycji do terminu sophos i oznacza tego, kto kocha poznanie (istotę) w odróżnieniu od tego, kto posiadł rezultaty poznania i nazywa siebie „wiedzącym”. To znaczenie zachowało się do dziś: szukanie, a nie posiadanie prawdy stanowi istotę filozofii, istotę jakże często zdradzaną na rzecz dogmatyzmu, czyli wiedzy wypowiedzianej w twierdzeniach, ostatecznej i zupełnej, mogącej być przedmiotem nauczania. Filozofia oznacza bycie w drodze. Jej pytania są istotniejsze od odpowiedzi, a każda odpowiedź przemienia się w nowe pytanie.
Ale to bycie w drodze, które jest losem człowieka w czasie, kryje w sobie możliwość głębokiej satysfakcji, a w chwilach wzlotu — nawet możliwość spełnienia. Spełnienie zaś znajdujemy nie w dającej się wypowiedzieć wiedzy, nie w twierdzeniach czy wyznaniach wiary, lecz jedynie urzeczywistniając w dziejach nasze człowieczeństwo, przed którym odsłania się sam byt. Urzeczywistnianie go w sytuacji, jaka w danej chwili jest udziałem człowieka, to sens filozofowania.
Takie formuły, jak „być w drodze szukając”, „znajdować spokój i chwilowe spełnienie”, nie stanowią definicji filozofii. Nie ma w filozofii cech nadrzędnych i podrzędnych, nie można jej wywieść z czegoś innego. Każda filozofia definiuje się sama poprzez swoje urzeczywistnienie. Trzeba wypróbować, czym ona jest. Wtedy filozofia będzie jednocześnie spełnianiem żywych myśli i namysłem (refleksją) nad nimi, działaniem i mówieniem o działaniu. Tylko ktoś, kto sam podjął taką próbę, potrafi dostrzec filozofię, z którą spotykamy się w świecie.
Można też ujmować sens filozofii w innych formułach. Żadna z nich go nie wyczerpie, żadna nie okaże się formułą jedyną. Dochodzą nas głosy starożytnych: filozofia to — podług swego przedmiotu — poznanie spraw boskich i ludzkich, tego, co jest, jako istniejącego; to — podług swojego celu — umiejętność umierania, myślące dążenie do szczęścia, upodobnianie się do bóstwa; to wreszcie — podług swego ogarniającego sensu — wiedza o wszelkiej wiedzy, sztuka wszelkiej sztuki, nauka w ogóle, nie ograniczona do jakiejś jednej dziedziny. Mówiąc dziś o filozofii, można się chyba posłużyć następującymi formułami: sens filozofii polega na tym, by ujrzeć rzeczywistość u jej źródła; ujmować rzeczywistość poprzez myślące obcowanie z samym sobą, w działaniu wewnętrznym; otwierać się na bezkres Ogarniającego; podejmować ryzyko komunikacji człowieka z człowiekiem poprzez każdy sens prawdy, w miłującej walce; cierpliwie i niestrudzenie przeciwstawiać czujny rozum nawet temu, co skrajnie obce i zawodne. Filozofia jest tym, co koncentruje, dzięki czemu człowiek, uczestnicząc w rzeczywistości, staje się sobą. [...]

Dochodzi do tego codzienny, zdroworozsądkowy probierz użyteczności, któremu filozofia nie potrafi sprostać. Już Talesa, którego uważamy za najwcześniejszego filozofa Grecji, wyśmiała służąca, gdy obserwując gwiazdy wpadł do studni. Po co badał rzeczy tak odległe, skoro w życiu był takim niezdarą?
Filozofia ma się tedy usprawiedliwiać. To jednak okazuje się niemożliwe. Filozofia nie może się powoływać na coś innego, czemu przynosiłaby korzyść i co tym samym usprawiedliwiałoby jej istnienie. Może jedynie zwracać się do tych sił w każdym człowieku, które rzeczywiście popychają go do filozofowania. Może wiedzieć, że sprawa, której służy, nie ma celów praktycznych, że nie dotyczy jej pytanie o pożytek i szkodę w świecie, lecz że jest to sprawa człowieka jako takiego, która będzie się urzeczywistniać, dopóki żyją ludzie. [...] Filozofia obecna jest wszędzie.
Filozofia nie umie walczyć ani siebie dowodzić, potrafi za to siebie przekazywać. Nie stawia oporu, gdy ją odrzucają, nie triumfuje, gdy zostanie wysłuchana. Żyje w jednomyślności, zdolnej wszystkich ze wszystkimi połączyć u podstaw człowieczeństwa.

5 Źródło: Karl Jaspers, Czym jest filozofia?, [w:] Karl Jaspers, Wprowadzenie do filozofii, tłum. A. Wołkowicz, Wrocław 2000, s. 6–10.

Antoni Bazyli Stępień Wstęp do filozofii

§ 3. POZNANIE FILOZOFICZNE

3 00. Zarówno względy czysto poznawcze, jak i ludzka potrzeba racjonalizacji poglądu na świat powodują, iż nauki szczegółowe nie wystarczają, pozostaje problematyka filozoficzna. Są różne koncepcje filozofii. Jednakże tylko na gruncie klasycznej koncepcji filozofii rysuje się możliwość adekwatnych odpowiedzi. Stąd doniosłość zagadnienia naukowego charakteru tak pojętej filozofii.
3 01. Z DZIEJÓW POJMOWANIA FILOZOFII. - Terminu „filozofia” (z greckiego φphiιiotaλlambdaίαalfa = miłość, σsigmaοomicronφphiίαalfa = mądrość) miał po raz pierwszy użyć Pitagoras, uważając, że mądrość jest czymś boskim, a człowiek może być jedynie „miłośnikiem mądrości”. Etymologicznie więc filozofia to tyle, co umiłowanie mądrości. Początkowo utożsamiano ją po prostu z wiedzą lub z (potocznie rozumianą) mądrością. W szczególności jednak filozof to ktoś, kogo interesuje ostateczna zasada wszechrzeczy i kto za pomocą własnego, naturalnego rozumu, bez odwołania się do mitu czy religii - proponuje i uzasadnia pewne twierdzenia na ten temat. [...] Treść pytania i sposób szukania na nie odpowiedzi stanowią o przekroczeniu poziomu umiejętności praktycznych, fragmentarycznej wiedzy szczegółowej, mitologii, o narodzinach filozofii. Ten, kto nie pyta o początek, pierwszą zasadę (grec. αalfaρrhoχchiή) lub przyczynę (grec. αalfaίτtauιiotaαalfa) bytu czy świata, nie jest filozofem w pełnym tego słowa znaczeniu. [...]
3 02. PROBLEMATYKA FILOZOFICZNA. - Wbrew niektórym, wyodrębnienie się z filozofii logiki (której zresztą Arystoteles do filozofii nie zaliczał), psychologii czy innych dyscyplin szczegółowych nie pozbawiło filozofii swoistych zagadnień, nie pozbawiło jej odrębnego zespołu problemów. Jakie to problemy?
Nauki szczegółowe badają rozmaite przedmioty (dokładniej: klasy lub rodzaje przedmiotów) w ich budowie, przejawach, badają warunki ich występowania i związki (m.in. przyczynowe), w jakie są one uwikłane z innymi przedmiotami. Pozostają pytania dotyczące istnienia i istoty badanych przedmiotów: co to znaczy, że przedmioty „istnieją”? w jaki sposób istnieją? czy istnieją lub mogą istnieć przedmioty innych kategorii niż te, które nas otaczają i dane nam są w doświadczeniu? czy ogół przedmiotów istniejących jest czymś racjonalnym, posiada jakiś sens lub cel? czy i w jakim sensie można mówić o istocie (o tym, co istotne dla) przedmiotów? czy zachodzą jakieś konieczności w obrębie tego, co istnieje? co jest ostateczną racją, przyczyną istnienia przedmiotów? itd.
Nauki szczegółowe stosują pewne metody poznawcze, korzystają z rozmaitych źródeł poznania. W metodach uwikłane są założenia dotyczące przedmiotu lub skuteczności badań; w naszym poznaniu zdarzają się błędy i pomyłki. Powstają pytania: dlaczego zachodzą błędy poznawcze? jak można się przed nimi uchronić? co jest ostateczną podstawą uznania sądów (twierdzeń) naukowych? co to jest „prawdziwość poznania” i kiedy zachodzi? czy możemy w sposób niedogmatyczny, uzasadniony ugruntować naszą wiedzę? itp.
Nauki szczegółowe badają swój przedmiot i opisują. Opisują też, że wydajemy oceny i normy, że kierujemy się pewnym poczuciem wartości lub wydajemy sądy o wartości czegoś. Niektóre nauki szczegółowe badają też, co faktycznie warunkuje wydawanie ocen i przestrzeganie (lub nie) norm u poszczególnych ludzi i w grupach społecznych. Pozostają pytania: jaki jest stosunek między opisem a oceną i normą? jaki jest stosunek wartości do bytu, tego, co wartościowe, do tego, co istnieje? czy to, co istnieje, jest w jakimś sensie wartościowe? co jest ostateczną racją wartości czegoś i wartościowania? czy istnieją kryteria wartości? jakie są rodzaje wartości i czy tworzą jakąś hierarchię?
Nauki szczegółowe badają człowieka. Badają z najrozmaitszych stron jego ciało, jego psychikę, jego zachowanie się i działalność, pochodzenie i dzieje, wytwory i wypowiedzi, jego zależność od otoczenia i związki z innymi ludźmi, jego choroby i jego przyszłość. Pozostają pytania: jaka jest pozycja człowieka wśród innych bytów? czy stanowi on istotnie nową kategorię bytu? czy i jaki sens lub cel ma jego życie i działalność, jego moralność, sztuka, nauka i religia? jaki jest ostateczny kres jego podstawowych tendencji, jego poszukiwania szczęścia, dążenia do posiadania pewnych dóbr? co jest ostateczną racją (przyczyną) jego istnienia? Podejmowanie tego rodzaju pytań jest powszechne i przez wielu uważane za coś charakterystycznego dla człowieka. Jeżeli uznamy, że wyznaczają one istotnie odrębną dziedzinę (lub dziedziny) wiedzy i dadzą się traktować w sposób naukowy, jesteśmy na dobrej drodze do uznania klasycznej koncepcji filozofii.
Ze względu na podejmowanie tego rodzaju pytań niektórzy nazywają człowieka „zwierzęciem metafizycznym”. 
3 03. POZORNA JAŁOWOŚĆ FILOZOFII. - Rozmaitość poglądów i stanowisk filozoficznych, nawet w sprawach fundamentalnych i - wydawałoby się - elementarnych, jest przysłowiowa. Skłania to wielu do wątpienia w możliwość intersubiektywnego rozstrzygania filozoficznej problematyki. Podobnej sytuacji - uważa się - nie ma w innych naukach, gdzie naukowcy w większości przypadków dochodzą do wspólnych wyników i gdzie wyraźnie mamy do czynienia z rozwojem i postępem.
Odpowiedzieć na to można: sytuacja bynajmniej nie wygląda tak źle w filozofii i tak dobrze w innych naukach, jak by się to mogło wydawać laikowi, który spogląda z dalszej perspektywy. Do faktycznych rozmiarów sprowadzone rozbieżności i nieporozumienia wśród filozofów związane są ze specyfiką nauk filozoficznych i nie przekreślają wcale ich racjonalnego, naukowego charakteru.
Badacz, bliżej zorientowany, na ogół zdaje sobie sprawę z tego, dlaczego nastąpiło takie a takie nieporozumienie, skąd bierze się ta czy inna rozbieżność. Można by przytaczać nawet przykłady z dziejów współczesnej filozofii na to, iż osoby o rozmaitych orientacjach filozoficznych (szczególnie przy dobrej woli i dłuższych kontaktach) potrafią się dogadać i wpłynąć na zmianę poglądów opozycjonisty. A że trudno się niekiedy nawet fachowcom dogadać w niektórych - i to podstawowych - sprawach, to fakt. Nie będzie on jednak przerażajmy, jeśli uświadomimy sobie jego główne przyczyny (pomijamy ewentualne czysto subiektywne powody u badaczy): 1) problematyka filozoficzna jest na ogół trudna i subtelna; komplikuje ją fakt nawarstwiania, zachodzenia na siebie w ciągu dziejów różnych ujęć, których autorzy nie zawsze dbali dość efektywnie o precyzję i komunikatywność własnych poglądów; 2) właśnie w filozofii podlegają analizie (gdzie indziej po prostu przyjmowane) różne postacie bezpośredniego kontaktu poznawczego podmiotu z przedmiotem, różnego rodzaju intuicje (percepcje) zmysłowo‑intelektualne i intelektualne, będące ostateczną podstawą naszej wiedzy o przedmiotach; tymczasem intuicja (np. spostrzeganie, przeżywanie) jest czynnością poznawczą, którą i której wynik szczególnie trudno opisać i przekazać innemu podmiotowi; 3) filozofia rozwijała się przede wszystkim w tzw. szkołach, które wytwarzały i rozwijały własny język, własną aparaturę pojęciową, niekiedy żargon, niezrozumiały dla badaczy spoza danej szkoły. Poszczególne szkoły różniły się (i różnią) pod względem doboru problematyki; co innego akcentowały i ceniły, na co innego bywały szczególnie uczulone i to prowadziło do zróżnicowania stylów filozofowania. Badacz, który przeszedł rzetelną szkołę filozoficzną i kształcił się na klasykach rozmaitych poglądów, potrafi jednak zorientować się w charakterze języka poszczególnej szkoły oraz w przyczynach odmienności aparatury pojęciowej różnych ugrupowań. Trzeba tu zauważyć i to, że również tzw. klasykom zdarza się popełnić błąd ignorancji. Tak było np. z D. Hume'em, który słabo znał Arystotelesa. J. Łukasiewicz słusznie stwierdził, iż zarówno Hume, jak i Kant nie mogli krytykować metafizyki uprawianej przez Stagirytę i scholastyków, gdyż tej metafizyki zupełnie nie znali. Niestety i teraz wśród piszących na tematy filozoficzne zdarzają się poważne wypadki ignorancji w stosunku do obcych, nawet klasycznych poglądów. Często w ten sposób rodzą się rozbieżności wśród filozofów, że każdy z nich mówi o czymś innym.
Specyficzność przedmiotu i zadań filozoficznego poznania powoduje, że rozwój filozofii przebiega inaczej i polega na czym innym niż rozwój poznania pozafilozoficznego. W każdym razie postęp w filozofii polega na odkrywaniu i precyzowaniu nowych punktów widzenia, na coraz pełniejszym uświadomieniu sobie założeń i konsekwencji określonych stanowisk, na coraz lepszym poznaniu charakteru ludzkich przedsięwzięć poznawczych.

1 Źródło: Antoni Bazyli Stępień, Wstęp do filozofii, Lublin 2001, s. 20–24.