Środowisko naturalne pojezierzy
Obszar dzisiejszego pasa pojezierzy przez długi czas przykryty był lądolodem skandynawskim. W sąsiedztwie tego kontynentalnego lodowca krążyły wody, które stopniowo osadzały materiał skalny: piaski, żwiry, gliny. Tworzyły się charakterystyczne formy terenu, takie jak moreny, sandry czy pradoliny. Około 10 tys. lat temu lądolód wycofał się, zostawiając po sobie pofałdowany teren z licznymi zagłębieniami, które wypełniły wody jezior.
czym jest pas pojezierzy i gdzie się znajduje;
jak wskazać na mapie zasięg zlodowacenia północnopolskiego;
jakie procesy kształtowały krajobrazy naturalne pojezierzy;
co oznacza pojęcie „rzeźba młodoglacjalna”.
wskazywać na mapie regiony wchodzące w skład pasa pojezierzy;
opisywać krajobraz polodowcowy pojezierzy;
rozpoznawać jeziora polodowcowe: morenowe i rynnowe;
analizować sieć hydrograficzną regionu;
opisywać budowę geologiczną regionu;
wskazywać zależności między budową geologiczną a glebami i roślinnością.
1. Położenie i ukształtowanie terenu pojezierzy
Pojezierza to obszary nagromadzenia jezior. W Polsce, a także w Europie i Ameryce Północnej, mają one pochodzenie polodowcowe.
Pas pojezierzy zajmuje prawie całą północną część Polski (bez pobrzeży) oraz część środkowo‑zachodnią. Łącznie jest to około 1/4 powierzchni kraju.
Przyjął się ogólny podział całego pasa na trzy duże pojezierza: Pojezierze Mazurskie na północnym wschodzie, Pojezierze Pomorskie na północnym zachodzie i Pojezierze Wielkopolskie na środkowym zachodzie. Podział ten jest częściowo zgodny z makroregionami Kondrackiegomakroregionami Kondrackiego, który jednak wyróżnił też inne, odrębne jednostki tego samego rzędu:
Pojezierze Litewskie – na wschód od Pojezierza Mazurskiego, w Polsce znajduje się tylko jego część (Pojezierze Suwalskie);
Pojezierze Iławskie i Pojezierze Chełmińsko‑Dobrzyńskie – odrębne jednostki często zaliczane do Pojezierza Pomorskiego, rzadziej do Mazurskiego;
Pojezierze Lubuskie i Pojezierze Leszczyńskie – zaliczane do Pojezierza Wielkopolskiego (zwłaszcza Leszczyńskie);
Pradolinę Toruńsko‑Eberswaldzką, Pradolinę Warciańsko‑Odrzańską i Dolinę Dolnej Wisły – obniżenia terenu stanowiące naturalne granice dla poszczególnych pojezierzy.
Ponadto Kondracki nie wyróżnił jednego Pojezierza Pomorskiego, ale trzy – Wschodniopomorskie, Zachodniopomorskie i Południowopomorskie. Dla nauki geografii na poziomie gimnazjum wystarczy jednak pozostać przy jednym Pojezierzu Pomorskim.
WW. makroregiony dzielą się na mniejsze jednostki – mezoregiony; nazwy niektórych z nich mogą być nam dobrze znane z wakacyjnych wyjazdów, np. Pojezierza Kaszubskie, Drawskie, Kujawskie czy Kraina Wielkich Jezior Mazurskich.
Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Litewskie zaliczają się do podprowincjipodprowincji Pojezierzy Wschodniobaltyckich. Natomiast pozostałe nasze pojezierza wchodzą w skład Pojezierzy Południowobałtyckich.
Korzystając z map powyżej, wskaż główne makroregiony w pasie Pojezierzy. Odczytaj nazwy wybranych mezoregionów wchodzących w ich skład.
W całym pasie pojezierzy mamy rzeźbę młodoglacjalną, czyli powstałą podczas ostatniego zlodowacenia północnopolskiego. Rzeźba ta nie jest jednak taka sama na wszystkich pojezierzach.
Pojezierze Mazurskie rozciąga się między dwoma obszarami znaczących wzniesień – Dylewską Górą (312 m n.p.m.) i Wzgórzami Szeskimi (309 m n.p.m.). Jest to lekko pofałdowany teren z licznymi płaskim zagłębieniami moreny dennej, które wypełniła woda. W ten sposób powstały największe jeziora Polski: Śniardwy, Mamry czy Niegocin. Mają one dużą powierzchnię, ale są stosunkowo płytkie. Na przykład głębokość maksymalna największego z nich – Śniardw – to 23 metry, a najgłębsze jezioro Polski – Hańcza – ma aż 109 m głębokości. Jezioro Hańcza leży na sąsiednim Pojezierzu Suwalskim i zalicza się do jezior rynnowych, których główną cechą jest wydłużony kształt i duża głębokość. Inne jeziora tego typu to na przykład pobliskie Wigry (73 m głębokości) i Jezioro Ryńskie (51 m) na Mazurach.
Pojezierze Pomorskie w północnej części jest silnie pofałdowane (jak na nizinę) wzgórzami morenowymi. To dlatego, że obszar ten znajdował się pod wpływem lądolodu przez najdłuższy czas (kontynentalny lodowiec „nasuwał” się od północy). Na Pojezierzu Kaszubskim znajduje się najwyższy punkt całego pasa pojezierzy w Polsce – Wieżyca (329 m n.p.m.). Im dalej na południe, tym teren staje się coraz mniej pofałdowany. Dominują tam równiny sandrowe i morenowe. Na Pojezierzu Pomorskim nie ma tak dużych jezior jak na Mazurach, ale jest ich znacznie więcej. To ze względu na większe pofałdowanie terenu i liczne w nim zagłębienia. Największe jeziora Pojezierza Pomorskiego – Drawsko, Wielimie czy Wdzydze – są 6–7 razy mniejsze niż Jezioro Śniardwy.
Pojezierze Wielkopolskie było przykryte lądolodem najkrócej, toteż nie zdążyły wytworzyć się formy polodowcowe o tak dużych wysokościach jak na Pomorzu czy Mazurach. Ponadto przez dłuższy czas mogły działać tam procesy denudacyjne, które wyrównywały teren. Dlatego obszar Pojezierza Wielkopolskiego jest najsłabiej pofałdowany. Dominują tam równiny morenowe i denudacyjne. Zagłębień terenu (i tym samym jezior) jest zdecydowanie mniej niż na innych pojezierzach. Największe z nich to rynnowe Gopło, które jest jednak 5,5 razy mniejsze od Jeziora Śniardwy.
Przypomnij z klasy 1., co to są moreny, sandry, głazy narzutowe, a także w jaki sposób powstają jeziora morenowe i rynnowe oraz pradoliny.
Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DJ2KKb2aP
Pojezierza to region ciekawy nie tylko pod względem geograficznym. Obejmuje on również wiele krain historycznych, np. Mazury, Warmię, Pomorze, Kujawy, Wielkopolskę. Są tam m.in. obszary, na których kształtowały się początki państwa Polskiego, np. Państwo Polan z osadą Gniezno. Pierwsze dokumenty historyczne, w których pojawia się nazwa Gniezno pochodzą już z X wieku – około 991 roku Mieszko I użył tej nazwy w dokumencie Dagome iudex. W tym czasie Gniezno było jednym z większych grodów Państwa Piastów.
*Poszukaj w różnych źródłach informacji dotyczących lokalizacji Gniezna. Zapisz w zeszycie tylko te, które mówią o warunkach naturalnych sprzyjających wybudowaniu osady Gniezno.
2. Klimat, rzeki, gleby, roślinność i zwierzęta
Klimat pasa pojezierzy jest zróżnicowany, co wynika głównie z odległości od morza i ukształtowania terenu.
Na Pojezierzu Pomorskim występuje „morski” typ klimatu z podwyższonymi opadami i małymi rocznymi amplitudami temperatury. Najwyższe opady atmosferyczne notowane są na północno‑zachodnich zboczach wysokich wzniesień morenowych, na których często zatrzymują się deszczowe chmury płynące znad Atlantyku. Za tymi wzniesieniami mamy z kolei tzw. cień opadowy, do którego dociera już bardzo mało wilgotnego powietrza. Toteż na Pojezierzu Wielkopolskim, a zwłaszcza Kujawskim, występują zmniejszone opady atmosferyczne. Pojezierze Wielkopolskie jest też cieplejsze od Pomorskiego zwłaszcza latem, ponieważ nie docierają do niego wilgotne i chłodne masy powietrza znad Bałtyku. Na Pojezierzu Mazurskim klimat ma charakter kontynentalny, tzn. opady są raczej małe, a roczne amplitudy temperatury względnie duże.
Korzystając z powyższych map, omów klimat pasa pojezierzy w Polsce.
Wzgórza morenowe Pojezierza Pomorskiego i Pojezierza Mazurskiego to jednocześnie działy wodne. Po ich północnej stronie rzeki są krótkie i spływają bezpośrednio do Morza Bałtyckiego lub do Pregoły albo Niemna. Rzeki po stronie południowej są dłuższe i spływają do Wisły lub Odry oraz ich dopływów. Wyjątkiem jest Drwęca, która ma swoje źródła po północnej stronie Dylewskiej Góry, ale zaraz po spłynięciu z góry zmienia swój kierunek na południowo‑zachodni i płynie ku Wiśle.
Wiele rzek w swym biegu wykorzystuje pradoliny, które utworzyły się w miejscach długotrwałego postoju lądolodu, wzdłuż jego czoła. Mają one kierunek wschód‑zachód, a nasze rzeki muszą płynąć na północ do Morza Bałtyckiego – jak to pogodzić? Otóż nasza sieć rzeczna ukształtowała się w tzw. układzie schodkowym, w którym odcinki różnych rzek co kilkadziesiąt kilometrów zmieniają swój kierunek o 90°, płynąc raz na północ, a raz na zachód (sporadycznie też na południe i wschód). Układ ten jest najlepiej widoczny na przykładzie Warty i Obry na Pojezierzu Wielkopolskim.
Korzystając z hipsometrycznej mapy pojezierzypojezierzy, wskaż rzeki płynące dawnymi pradolinami. Wskaż też przykłady potwierdzające schodkowy układ sieci rzecznej w Polsce.
Wśród gleb polskich pojezierzy dominują bielice, które najczęściej rozwinęły się na piaszczystych sandrach. Porastają je lasy iglaste, czego najlepszym przykładem są sosnowe Bory Tucholskie. Bielice i lasy iglaste mogą też pokrywać wydmy śródlądowe – tu przykładem jest Puszcza Notecka.
Na glinach morenowych tworzyły się gleby brunatne, na których rosły lasy liściaste i mieszane. Jednak lasów tych zostało bardzo mało, ponieważ zostały wykarczowane w celu wykorzystania dobrych gleb brunatnych pod uprawy. Na niektórych obszarach morenowych nie wykształcił się pełny profil gleby brunatnej i mamy tam gleby płowe.
W zagłębieniach pozostałych po dawnych misach jeziornych i starorzeczach występują wilgotne gleby bagienne. Porastają je lasy łęgowe i olsy, a także łąki oraz mchy, trzciny i turzyce często tworzące torfowiska. Część z tych gleb została osuszona do tego stopnia, że przekształciły się w bardzo żyzne czarne ziemie. Gleby takie występują głównie na Kujawach, a także w innych rejonach Pojezierza Wielkopolskiego i są intensywnie wykorzystywane do celów rolniczych. Podobne zastosowanie znalazły napływowe mady, które utworzyły się w dolinach rzek.
Korzystając z mapy powyżej i mapy gleb Polskimapy gleb Polski, omów i wyjaśnij rozmieszczenie roślinności w pasie pojezierzy. Podaj nazwy największych kompleksów leśnych i oceń, które pojezierza są najbardziej zalesione.
W lasach pojezierzy żyją zwierzęta typowe dla strefy umiarkowanej – dziki, jelenie, sarny, zające, jeże, wiewiórki. Na terenach podmokłych, których najwięcej jest na Pojezierzu Mazurskim i Pomorskim, spotkać można m.in. łosie, bobry i wydry, a także liczne gatunki ptaków wodno‑błotnych, np. kormorana czarnego, żurawia zwyczajnego, czaplę siwą, łabędzia niemego, bociana białego (rzadziej czarnego).
3. Typy krajobrazów naturalnych na pojezierzach
Wśród krajobrazów naturalnych pasa pojezierzy wyróżnić można kilka ich głównych rodzajów:
wzgórza morenowe – powstawały przed czołem lądolodu w czasie jego postoju, w wyniku albo intensywnego wytapiania materiału skalnego z nagromadzonego lodu (morena czołowa ablacyjna), albo spiętrzenia materiału pchanego przez lodowiec (morena czołowa spiętrzona); moreny czołowe często tworzą równoległe pasy;
równiny – sandrowe, morenowe (wysoczyzny), denudacyjne; powstały w wyniku akumulacji materiału skalnego niesionego przez wody z topniejącego lądolodu;
pradoliny i doliny rzeczne – wydłużone obniżenia terenu powstałe w wyniku erozyjnej działalności wód płynących (rzek) dawniej i obecnie.
RDYi4QmPyX50Y1 
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Korzystając z mapy powyżej oraz podanych wcześniej informacji, omów rozmieszczenie różnych rodzajów krajobrazów naturalnych w pasie pojezierzy.
Wyjaśnij, w jaki sposób powstały krajobrazy przedstawione na powyższych zdjęciach.
Podsumowanie
Pas pojezierzy zajmuje prawie całą północną i środkowo‑zachodnią część Polski.
Zazwyczaj wyróżnia się trzy duże pojezierza – Pojezierze Mazurskie, Pojezierze Pomorskie i Pojezierze Wielkopolskie, ale trzeba pamiętać, że na terenie Polskie są też inne, równorzędne im, np. Pojezierze Litewskie czy Pojezierze Lubuskie.
Rzeźbę pojezierzy kształtował lądolód skandynawski, a zwłaszcza wody z niego wypływające. Jest to rzeźba młodoglacjalna, ponieważ od ustąpienia lądolodu minęło tylko 10 tys. lat i trwające przez ten krótki geologicznie czas procesy denudacyjne nie zdążyły zmienić rzeźby w znaczący sposób.
Na Pojezierzu Mazurskim występują największe polskie jeziora (Śniardwy, Mamry), które są na ogół stosunkowo płytkie, gdyż powstały w wyniku zalania wodą płaskich zagłębień moreny dennej.
Na północy Pojezierza Pomorskiego występują ciągi wysokich wzniesień morenowych, a na południu równiny sandrowe. Jest tam bardzo dużo jezior, ale mają one mniejszą powierzchnię niż jeziora mazurskie.
Pojezierze Wielkopolskie jest najsłabiej pofałdowane i ma najmniej jezior – to dlatego, że lądolód był tam najdawniej i przez najkrótszy czas.
Ważną, dużą formą terenu pojezierzy są pradoliny, którymi podczas zlodowacenia płynęły wielkie rzeki. Pradoliny wstępują głównie w rejonie Pojezierza Wielkopolskiego i dziś płyną nimi mniejsze rzeki.
Rzeki płynące do Bałtyku wykorzystują pradoliny i ogólne nachylenie powierzchni Polski w kierunku północno‑zachodnim; wykształciły one tzw. układ schodkowy sieci hydrograficznej; jest on najlepiej widoczny na Pojezierzu Wielkopolskim.
Klimat pojezierzy w uproszczeniu można określić następująco: na Pojezierzu Mazurskim – „kontynentalny”, na Pojezierzu Pomorskim – „morski”, na Pojezierzu Wielkopolskim – „przejściowy”.
Na pojezierzach przeważają gleby bielicowe powstałe na piaszczystych sandrach i wydmach śródlądowych; porastają je głównie bory sosnowe. Gleby brunatne powstały na glinach morenowych; porastały je lasy liściaste i mieszane. Gleby bagienne, czarne ziemie i mady utworzyły się na podmokłych obniżeniach terenu.
Wzgórza morenowe, równiny sandrowe i morenowe oraz pradoliny i doliny rzeczne to główne typy krajobrazu pojezierzy.
Najczęściej spotykany krajobraz pojezierzy to lekko pofałdowany teren zalesiony z licznymi jeziorami; miejscami na powierzchni ziemi leżą duże głazy narzutowe.
Uzupełnij tabelę.
Cecha środowiska przyrodniczego | Pojezierze Pomorskie | Pojezierze Mazurskie | Pojezierze Wielkopolskie |
Rzeźba terenu | |||
Rzeki | |||
Jeziora | |||
Klimat | |||
Gleby | |||
Roślinność | |||
Zwierzęta |
Przypomnij, jakie parki narodowe i inne cenne obszary chronione występują w pasie polskich pojezierzy. Zapisz w zeszycie ich nazwy oraz co podlega tam ochronie.
Zobacz także
Jak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?Jak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?
Wpływ zlodowaceń na rzeźbę PolskiWpływ zlodowaceń na rzeźbę Polski
Cechy klimatu PolskiCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w PolsceWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Morze Bałtyckie – środowisko przyrodnicze a działalność człowiekaMorze Bałtyckie – środowisko przyrodnicze a działalność człowieka
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze PolskiZróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Geograficzne regiony PolskiGeograficzne regiony Polski
Dowiedz się więcej
Zadania
Ułóż nazwy pojezierzy w porządku takim, jak występują one na mapie, tj. od zachodu do wschodu.
-
Pojezierze
Litewskie -
Pojezierze
Mazurskie -
Pojezierze
Lubuskie -
Pojezierze
Wielkopolskie -
Pojezierze
Iławskie
Przypisz do odpowiednich nazw pojezierzy nazwy mniejszych obiektów geograficznych wchodzących w ich skład.
Pojezierze Kaszubskie, Pojezierze Gnieźnieńskie, Wzgórza Szeskie, Jezioro Śniardwy, Jezioro Gopło, Jezioro Wdzydze, Pojezierze Kujawskie, Kraina Wielkich Jezior, Wieżyca
| Pojezierze Mazurskie | |
|---|---|
| Pojezierze Pomorskie | |
| Pojezierze Wielkopolskie |
Do nazw polodowcowych form terenu przypisz nazwy obiektów geograficznych, które są z nimi związane.
Wzgórza Szeskie, Jezioro Śniardwy, Dylewska Góra, Jezioro Wigry, Jezioro Hańcza, Jezioro Mamry, Wieżyca, Jezioro Niegocin, Jezioro Gopło
| morena czołowa | |
|---|---|
| morena denna | |
| rynna polodowcowa |
Wskaż dwa kierunki, w których najczęściej płyną rzeki wykorzystujące pradoliny i tworzące układ schodkowy sieci hydrograficznej.
- północ
- południe
- wschód
- zachód
Która z przedstawionych zależności między składnikami środowiska naturalnego pojezierzy jest nieprawidłowa?
- żwiry rzeczne → mady → torfowiska
- gliny morenowe → gleby brunatne → lasy liściaste i mieszane
- piaski sandrowe → gleby bielicowe → lasy iglaste
- tereny podmokłe → gleby bagienne → czarne ziemie