„Bezkres” jako początek wszechrzeczy
Anaksymander jako pierwszy posłużył się określeniem arché, oznaczającym w języku greckim początek, źródło, zasadę wszechrzeczy. Stworzył pierwszą kosmogonię, która nie odwoływała się do mitologii. Owym prapoczątkiem i prazasadą nie był któryś z tzw. żywiołów (tak jak woda u Talesa), tylko „bezkres” (ápeiron). Pojmował on ápeiron jako coś wiecznego, bezgranicznego, nieokreślonego ilościowo i jakościowo, jako coś, z czego powstało wszystko, co istnieje. Było to zarazem jakieś niezróżnicowane, jednorodne tworzywo, w którym znajdowały się doskonale wymieszane ze sobą elementy. Ponieważ ápeiron był wieczny i niezniszczalny, najprawdopodobniej filozof traktował go jako coś boskiego. Niewykluczone, że nawiązywał w tym miejscu Anaksymander do mitu spisanego przez Hezjoda o świecie wyłaniającym się z Chaosu.
Wieczny wir
Właściwością bezkresu jest wieczny ruch, czy też wir, który sprawia, że w procesie kształtowania się świata stopniowo wyłaniają się przeciwieństwa, najpierw jakościowe: ciepło i zimno, suchość i wilgoć, a potem materialne: różne stany skupienia materii i w końcu cztery żywioły: ziemia, woda, powietrze i ogień.
Teoria nieskończonych światów
Wychodząc z założenia, że proces przemian zachodzących w przyrodzie ma charakter cykliczny, postawił Anaksymander tezę o istnieniu niezliczonych światów bądź następujących po sobie w czasie, bądź też występujących obok siebie, równolegle w czasie.
Teoria ewolucjonizmu
Swoje teorie kosmologiczne próbował także zastosować filozof w przyrodoznawstwie. Za ich pomocą starał się wyjaśnić proces powstawania zjawisk meteorologicznych (wiatru, śniegu, deszczu, powodzi, suszy). Zastanawiał się także nad pochodzeniem ludzi i zwierząt i doszedł do przekonania, że zwierzęta lądowe pochodzą od morskich, a ludzie wywodzą się od innych gatunków zwierząt.

Więcej o Anaksymandrze dowiesz się z materiału „Anaksymander z Miletu”.

Powietrze jako arché
Anaksymenes w swoich koncepcjach filozoficznych przejął wiele od poprzedników: Talesa i Anaksymandra. Za arché uznał ponownie jeden z żywiołów – powietrze (gr. aer), które przypomina trochę bezkres Anaksymandra, gdyż jest nieograniczoną przestrzenią. Zauważa Anaksymenes (podobnie jak Tales w przypadku wody), że powietrze jako pośredni stan skupienia łatwo przechodzi w inne stany. Gdy się zagęszcza wskutek obniżenia temperatury, wyłaniają się kolejno: wiatr, chmura, woda, ziemia, kamień. Gdy pod wpływem ciepła rozrzedza się, powstaje ogień. Procesy zagęszczania i rozrzedzania powodują ruch powietrza. A tam, gdzie ruch (wiemy to od Talesa), tam też życie, i dalej – tam, gdzie życie, tam działająca dusza. Anaksymenes, wprowadzał co prawda terminologiczne rozróżnienie między powietrzem (aer) a tchnieniem życia (pneuma), jednakże oba te pojęcia uważał za tożsame. Powietrze jest tchnieniem, które przenika świat i człowieka, podtrzymując w ten sposób funkcje życiowe. Świat i człowiek zbudowani są zatem z tego samego tworzywa, kierowani przez tę samą siłę, podlegający identycznym procesom i prawom natury. Po raz pierwszy z taką konsekwencją zarysowana została analogia między światem i człowiekiem, między mikrokosmosem i makrokosmosem, do której późniejsi myśliciele i naukowcy będą odwoływać się po wielekroć.

Więcej o Anaksymenesie dowiesz się z materiału „Anaksymenes i szkoła milezyjska”.

R1Xg2g5uVnBP81

Ilustracja przedstawia duży trójkąt równoboczny, składający się w środku z dziewięciu mniejszych trójkątów. Na wierzchołkach każdego trójkąta znajdują się czarne kropki.

Arche jako liczba
Pitagoras utrzymywał, że to liczby i relacje matematyczne leżą u podstaw rzeczywistości. Pitagorejskie teorie dotyczące harmonii, proporcji i symetrii stworzyły fundament pod rozwój sztuki greckiej i nauki o człowieku. Zasługą pitagorejczyków jest stworzenie tetraktysu. Jest to dziesięć punktów rozmieszczonych w czterech rzędach. Cztery rzędy reprezentują ziemię, powietrze, ogień i wodę, a różne kombinacje punktów generują ważne liczby i proporcje. Pitagoras twierdził, że kosmos jest ułożony w takich proporcjach związanych z tetraktysem. Dowodził też, doskonałym przykładem tego, jak proporcje i harmonijna struktura są ze sobą powiązane, jest muzyka.

Więcej o Pitagorasie i pitagorejczykach dowiesz się z materiału „Słownik filozoficzny: poglądy Pitagorasa i Pitagorejczyków”.

R147tZlVLG8LH1

Obraz przedstawia śpiącego starszego mężczyznę. Ma złożone ręce, opiera się o globus. Ma twarz z głębokimi zmarszczkami, przerzedzone, siwe włosy oraz długą, siwą brodę z wąsami. Ubrany jest w ciemnobrązową szatę.

Heraklit, przedstawiciel szkoły jońskiej, twierdził, że ciągle zmieniający się świat wokół nas jest utrzymywany razem dzięki jednoczącej zasadzie, którą nazwał logosemlogoslogosem. Wyprowadził z teorii Anaksymandra prawo zmienności świata. Uznał, że wszystko na świecie nieustannie się zmienia. Rzeczy rosną, gniją, powstają, rozpadają się. Gdy rzeczy się zmieniają, pojawiają się przeciwstawne tendencje: „Zimne rzeczy nagrzewają się, to co ciepłe stygnie, mokre wysycha, a suche wilgotnieje”. Najważniejszą cechą świata jest więc ciągła zmiana. Według Heraklita istnieje jednoczący plan – logos, który leży u podstaw wszystkich naturalnych zmian i harmonizuje je. Heraklit utożsamił uporządkowaną strukturę logosu z żywiołem ognia.

Więcej o Heraklicie dowiesz się z materiału „Słownik filozoficzny: poglądy Heraklita z Efezu”.

Teoria jednego i stałego bytu
Parmenides – w przeciwieństwie do swoich poprzedników – był przekonany, że jeśli coś jest, nie może stać się czymś innym. Dlatego też Heraklitejskie prawo zmienności i obraz świata jako rzeki jest według niego tylko złudzeniem. To, co istnieje, nazywamy bytem, to, co nie istnieje – niebytem. Byt jest od zawsze, nie ma początku i jest wieczny. Niebytu zaś nie ma. Byt nie może stać się niebytem. Coś, co istnieje, nie może nagle przestać istnieć i stać się czymś innym. Nie ma zatem zmienności. Byt jest ciągły, nieruchomy, niezmienny, niepodzielny, niezróżnicowany. Ruch jest niemożliwy, ponieważ nie istnieje coś takiego jak próżnia, czyli wolna przestrzeń. Prawdziwy byt jest jeden, dlatego Parmenides nadał mu imię „Jedno”.
Z tej teorii bytu wynikały bardzo poważne konsekwencje dotyczące specyfiki ludzkiego poznania. Zmysły podpowiadają przecież, że w świecie zachodzą zmiany. Parmenides uważał jednak, iż prawdziwy obraz bytu uzyskuje się nie na podstawie obserwacji zjawisk, tylko na drodze analizy rozumowej. Byt oddzielił od zjawiska – takie ujęcie stanowić będzie podwaliny filozofii od Platona aż po Kanta. Człowiek może myśleć o tym, co jest, czyli o bycie, natomiast o tym, czego nie ma, czyli o niebycie, nie jest w stanie pomyśleć. Za sprawą Parmenidesa nastąpiło wyraźne odróżnienie poznania zmysłowego od rozumowego. Doświadczenie przestało być źródłem niezawodnej prawdy, ta stała się domeną rozumu.

Więcej o Parmenidesie dowiesz się z materiału „Parmenides i początki Eleatów”.

RfpnJmQHCBS6I1

Ilustracja po lewej stronie przedstawia żarówkę, w której narysowany jest ludzki mózg. Po prawej stronie znajduje się ciemna sylwetka kobiety. Dotyka ręką podbródka. Na jej głowie narysowany jest mózg.

Twierdzeń Parmenidesa bronił Zenon. Celem jego pracy było porzucenie świata pozorów, w który wszyscy wierzą; w to, że świat zawiera wielość rzeczy, że rzeczy na świecie przechodzą zmiany: powstają, zmieniają się, znikają. Zenon przedstawił więc serię paradoksów, które pokazują niemożliwość ruchu lub jakiejkolwiek innej zmiany, a tym samym pokazują absurd tak zwanego „zdroworozsądkowego” widzenia świata. Tak więc ci, którzy nie zgadzają się z teorią Parmenidesa o Jednym, broniąc pozorów zdrowego rozsądku, napotkają większe trudności niż ci, których starali się uniknąć. Krótko mówiąc, Zenon starał się udowodnić, że poglądy ludzi na świat są bardziej absurdalne niż pogląd Parmenidesa na byt - Jedno.

Więcej o Zenonie z Elei dowiesz się z materiału „Argumentacja Zenona”.

Teoria czterech żywiołów świata
Empedokles znał osiągnięcia swoich poprzedników: jońskich filozofów przyrody, pitagorejczyków i eleatów. Próbował doprowadzić do pogodzenia z jednej strony Heraklita, z jego teorią zmieniającej się rzeczywistości, a z drugiej Parmenidesa, zwolennika poglądu, że byt jest jeden, stały i niezmienny. Kompromisowo przyjmował, że byt jest wieczny i niezmienny, ale nie jednorodny. Zakładał bowiem istnienie czterech podstawowych wiecznych i niezmiennych składników, „korzeni wszechświata”, później przyjęła się nazwa „pierwiastków”; były to cztery żywioły świata: woda, powietrze (eter), ogień i ziemia. Z tych czterech pierwotnych elementów wskutek ich wymieszania powstają bardziej złożone rodzaje materii, które mogą podlegać procesom powstawania i rozpadu.
Dwie siły: miłość i nienawiść Mieszanie się niezmiennych żywiołów zachodzi w różnych proporcjach, z czego wynikają różnice w stanie skupienia materii (stały, płynny, gazowy, ogniowy). Cały ten proces przypomina pracę malarza, który na palecie miesza ze sobą różne farby, aby uzyskać odpowiednią barwę. Co jest jednak odpowiedzialne za sam proces mieszania się żywiołów? Dwie naturalne w przyrodzie siły: Miłość (philia) i Nienawiść (neikos), które sprawiają, że elementy przyciągają się i odpychają od siebie.

Więcej o Empedoklesie dowiesz się z materiału „Koncepcja czterech żywiołów Empedoklesa”.

Anaksagoras przyjmował za Parmenidesem, że byt jest niezmienny i to, co jest, nie może przestać być. Z kolei od Empedoklesa przejął przekonanie, że materia składa się z niezmiennych składników. Drugą z tych teorii uzupełnił jednak o znaczącą obserwację. Otóż uznał on, iż istnieje nieskończona ilość takich składników, złożonych z nieskończonej ilości „nasion”, czy też „zarodków”, które można dzielić w nieskończoność na coraz mniejsze elementy. W ten sposób – według Anaksagorasa – w każdej rzeczy znajdują się wszystkie składniki świata (czyli nieskończona ich ilość). Powstawanie i ginięcie w przyrodzie polega na łączeniu się i rozdzielaniu wiecznych, niezliczonych, nieskończenie małych zarodków, które różnią się tylko jakością, czyli np. kształtem, barwą czy smakiem. Ponieważ zarodki te rozmieszczone są w rzeczach w różnych proporcjach, to i rzeczy są różnorodne.
Teoria ducha niezależnego od materii
Anaksagoras jako pierwszy dokonał rozróżnienia między materią a duchem pojmowanym jako intelektualna siła, czyli jako rozum. Według niego pierwotna materia, składająca się z nieskończonej i biernej mieszaniny zarodków, została wprawiona w ruch przez rozum (nous), a w wyniku jego działania z chaosu wyłonił się kosmos. Światem rządzi zatem rozum. Nous – w przeciwieństwie do Heraklitejskiego logosu – jest siłą działającą poza i ponad przyrodą, niezależnie i samodzielnie. W ten sposób Anaksagoras zerwał z koncepcją hylozoizmu.

Demokryt przejął od Parmenidesa założenie o niezmiennym bycie oraz przekonanie, że teorie naukowe muszą podążać za doświadczeniem. Doświadczenie jest z kolei najważniejsze dla poznania, ponieważ opiera się na działaniu zmysłów, które dostarczają informacji o własnościach rzeczy. Demokryt rozwijał atomistyczną teorię materii, której autorem był Leukippos. Według tej teorii materia jest zbudowana z atomów (gr. atomos – niepodzielny). Atomy to najmniejsze, niepodzielne i niewidzialne dla człowieka cząstki, różniące się między sobą wielkością i ciężarem. Taka perspektywa przypomina stanowisko Empedoklesa, lecz różni się tym, że cząstki posiadają cechy ilościowe, a nie jak jakościowe. Dla Empedoklesa istniały cztery rodzaje materii: ziemia, ogień, powietrze i woda, które po zmieszaniu tworzyły materię. Demokryt zaś twierdził, że materia i żywioły tworzą się z połączenia atomów. Teoria Demokryta różniła się również od przekonań Anaksagorasa, który uważał, że zarodki budujące świat są niezmienne, a wszystko jest jedynie ich ilościowym złożeniem. Demokryt twierdził, że atomy różnią się od siebie kształtem (A, N), porządkiem (AN i NA) i położeniem (N i Z). Wszystkie są potencjalnie przygotowane do tworzenia połączeń między sobą przy pomocy haczyków rozmieszczonych na powierzchni. Jedną z głównych własności atomów jest ruch, który odbywa się w próżni (kenon). Tam atomy zderzają się, odbijają od siebie lub łączą za pomocą haczyków.

Więcej o Demokrycie dowiesz się z materiału „Poglądy Demokryta z Abdery”.