Krajobrazy świata
Ziemia – jedyna znana nam planeta, na której jest życie. Razem z nami żyją tu miliony gatunków organizmów. Nasłonecznienie, ilość opadów, dostępność wody, rodzaj podłoża i wysokość nad poziomem morza to główne czynniki, które mają wpływ na rozmieszczenie roślin na lądzie. Ich obecność decyduje o występowaniu zwierząt i ludzi.
czym jest krajobraz;
jakie wyróżniamy kontynenty i oceany oraz jak są one rozmieszczone na kuli ziemskiej;
jakie są strefy krajobrazowe Ziemi.
Wymienisz i opiszesz strefy klimatyczne Ziemi.
Wskażesz na mapie świata obszar występowania: lasów równikowych i liściastych, sawanny, pustyni gorącej i lodowej, stepów, tajgi oraz tundry.
Opiszesz klimat panujący w: lasach równikowych i liściastych, na sawannie, pustyni gorącej i lodowej, stepach, nad Morzem Śródziemnym, w tajdze oraz tundrze.
Kontynenty na Ziemi
Kontynent to duży obszar lądowy otoczony morzami i oceanami. Do kontynentu należą także przybrzeżne wyspy. Wyspa to mniejszy od kontynentu obszar oblany ze wszystkich stron wodami. Archipelag to grupa wysp leżących blisko siebie. Kontynenty na Ziemi to Azja, Afryka, Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Antarktyda, Europa, Australia. Europa i Azja tworzą jeden zwarty obszar – Eurazję.
Strefy klimatyczne świata
Strefa | Temperatura powietrza | Wahania temperatur | Opady | ||
|---|---|---|---|---|---|
Latem | Zimą | W ciągu doby | W ciągu roku | ||
Podbiegunowa na półkuli północnej | od niewielkiego mrozu do niskich dodatnich | silny mróz | niewielkie | duże | bardzo niskie przez cały rok – głównie śnieg |
Umiarkowana na półkuli północnej | od chłodu w sąsiedztwie koła podbiegunowego do upałów blisko zwrotnika | od silnych mrozów w sąsiedztwie koła podbiegunowego do ciepła blisko zwrotnika | umiarkowane, duże tylko na pustyniach | bardzo duże | bardzo zróżnicowane, np. na pustyniach bardzo niskie, na wybrzeżach mórz wysokie |
Międzyzwrotnikowa | gorąco do skrajnie gorąco | gorąco | od niewielkich na równiku do bardzo dużych na zwrotnikach | niewielkie | od bardzo wysokich przez cały rok na równiku do skrajnie niskich przy zwrotnikach |
Umiarkowana na półkuli południowej | od mrozów w sąsiedztwie koła podbiegunowego do upałów blisko zwrotnika | od lekkich mrozów w sąsiedztwie koła podbiegunowego do ciepła blisko zwrotnika | umiarkowane, duże tylko na pustyniach | duże | bardzo zróżnicowane, np. na pustyniach bardzo niskie, na wybrzeżach mórz wysokie |
Podbiegunowa na półkuli południowej | od silnego do lekkiego mrozu | skrajnie silny mróz | niewielkie | niewielkie | bardzo niskie przez cały rok, wyłącznie w postaci śniegu |
Strefa klimatyczna | Temperatura | Opady | Warunki dla życia człowieka | |
|---|---|---|---|---|
równikowa | przez cały rok powyżej +20°C; małe dobowe i roczne różnice temperatur | wysokie opady niemal codziennie przez cały rok | bardzo gorąco i zbyt wilgotno | |
zwrotnikowa | powyżej +10°C zimą i powyżej +20°C latem, bardzo duże dobowe i roczne różnice temperatur | małe lub bardzo małe opady wyłącznie latem | duże amplitudy temperatury, miejscami skrajnie sucho, co często uniemożliwia działalność gospodarczą | |
podzwrotnikowa | zimy powyżej 0°C (mróz tylko w głębi kontynentów), lata powyżej +20°C | suche lata, deszczowe zimy | najkorzystniejsze warunki zarówno termiczne, jak i opadowe | |
umiarkowana | ciepła | zimą od -10°C w głębi kontynentu do 0°C na wybrzeżach, latem od +15°C na wybrzeżach do +20° w głębi lądu | opady przez cały rok, najwyższe latem, zimą opady śniegu | łagodny klimat z krótką i chłodną zimą, korzystny dla gospodarki |
chłodna | od -20°C w głębi kontynentu do -10°C na wybrzeżach zimą oraz między +10° a +20°C latem | opady przez cały rok, najwyższe latem, zimą opady śniegu | umiarkowane warunki klimatyczne z długą i mroźną zimą, trudne dla rolnictwa | |
okołobiegunowa | średnia roczna znacznie poniżej 0°C, w miesiącach letnich na obrzeżach możliwy wzrost temperatury do +10°C | niewielkie opady i niemal wyłącznie śniegu | silne mrozy przez większą część roku, krótkie i chłodne lato na obrzeżach strefy lub brak klimatycznego lata | |
Lasy równikowe
Lasy równikowe są najbogatsze w gatunki roślin i zwierząt ze względu na dużą ilość opadów oraz wysoką temperaturę powietrza przez cały rok. Las jest wiecznie zielony, a rośliny mogą kwitnąć i owocować bez przerwy. Nie występują pory roku. Wahania temperatury są niewielkie – zarówno w ciągu doby, jak i w roku. Z roślin występują tu m.in. figowce, palmy, paprocie drzewiaste, liany, bananowce, kakaowce, storczyki. Zwierzęta to m.in. liczne owady, płazy, gady i ptaki o kolorowym upierzeniu.
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiałach:
Sawanny
Sawanna to obszar trawiasty z pojedynczymi drzewami i krzewami, na którym panują dwie pory roku: sucha i deszczowa. Rośliny rosnące na sawannie są odporne na brak wody podczas pory suchej. Rośliny sawanny porastają rozległe trawiaste równiny, na których występują pojedyncze drzewa: baobaby i akacje. Wśród zwierząt spotyka się duże stada dużych roślinożerców, jak antylopy, zebry, żyrafy, słonie. Z drapieżników występują na przykład lew, lampart, gepard, likaon; w Ameryce Południowej – jaguar.
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiałach:
Pustynie
Pustynia gorąca to obszar ubogi w roślinność lub jej pozbawiony ze względu na bardzo małą ilość opadów. Żyjące tu organizmy są przystosowane do oszczędnego gospodarowania wodą. Na pustyni występują oazy – obszary, w których gromadzi się woda, co umożliwia rozwój roślin. Roślinność tworzą gatunki odporne na suszę. Mogą wykorzystać wodę z rosy lub mgły, która powstaje nocą. Po opadach rośliny szybko wytwarzają kwiaty, a potem owoce i nasiona. Ze zwierząt spotykane są owady, pająki, skorpiony, gady oraz nieliczne ptaki (np. sępy) i ssaki (szczuroskoczek, fenek).
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiałach:
Stepy
Step to obszar porośnięty głównie trawami i innymi roślinami zielnymi. Spośród zwierząt spotykane są głównie takie o niewielkich rozmiarach (owady, gryzonie, jaszczurki, węże, susły, pieski preriowe). Duże ssaki roślinożerne są nieliczne, są to na przykład suhak, bizon. Spotykane są też ptaki – gniazdowniki zdolne szybko opuścić gniazdo.
Step jest położony w strefie umiarkowanej, gdzie niska ilość opadów uniemożliwia rozwój drzew i krzewów. Lata są gorące, a zimy chłodne. Obecnie większość stepów została przekształcona w pastwiska i pola uprawne.
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiałach
Nad Morzem Śródziemnym
Klimat śródziemnomorski powstaje w klimacie ciepłym w miejscach położonych nad morzami. Występują tu dwie pory roku: ciepła i wilgotna oraz chłodna i sucha. Roślinność w basenie Morza Śródziemnego jest przystosowana do gorącego, suchego lata. Liście roślin są twarde, skórzaste i pokryte grubą skórką, co ogranicza parowanie. Rosną tu mirty, wrzosy, cedr, dąb korkowy i eukaliptusy. Charakterystyczne są też brzoskwinie, pomarańcze, mandarynki, cytryny, oliwki oraz figi. Ze zwierząt występują liczne owady i pająki, z kręgowców lądowych często spotykane są gady.
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiałach:
Lasy liściaste
Przykładem pierwotnego lasu liściastego w Polsce jest Puszcza Białowieska. Występują tu cztery pory roku.
W lesie liściastym strefy umiarkowanej jesienią liście drzew zmieniają kolory i przed nadejściem zimy opadają. Większość dawnych lasów liściastych została przez człowieka przeznaczona pod pola uprawne, miasta i wsie. Pierwotną roślinność tworzą lasy, w których rosną drzewa liściaste zrzucające liście na zimę. Są to m.in. dęby, buki, graby, brzozy, jesiony i olchy. Ze zwierząt zaznacza się niewielka liczba gatunków płazów i gadów. Liczne są ptaki, z których część to gatunki odlatujące na zimę. Spotyka się tu m.in. dzięcioły, sikory, płochacze. Typowymi ssakami są sarny, dziki, jelenie, wilki, lisy, borsuki.
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiale pt. Lasy liściaste zrzucające liście na zimę.
Tajga
Tajga to lasy iglaste zimnego klimatu umiarkowanego. Lato jest tu ciepłe i suche, a zima mroźna. W wielu miejscach wiosną, gdy odmarznie wierzchnia warstwa ziemi, tworzą się bagna i rozlewiska. Na roślinność składają się głównie lasy złożone z drzew iglastych, jak sosna, świerk, modrzew. Występują tu również nieliczne gatunki drzew liściastych. Latem pojawia się wiele owadów. Rzadko spotykane są gady i płazy. Występują tu liczne ptaki przybywające tu na okres lęgowy. Przez cały rok żyją tu ssaki roślinożerne (np. łoś, jeleń, zając) i drapieżne (np. lis, niedźwiedź, soból, tygrys, gronostaj, kuna).
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiałach:
Tundra
Tundra to bezleśny obszar na północnych krańcach Ameryki Północnej, Europy i Azji za kołem podbiegunowym północnym. Występuje tu zjawisko dni i nocy polarnych, trwa tu wieczna zmarzlina. Podczas kalendarzowego lata, gdy roztopi się śnieg, tworzą się liczne rozlewiska. Lato jest krótkie i chłodne, a zima długa i mroźna. Roślinność tworzą głównie mchy, prosty, trawy i inne rośliny zielne, krzewinki, brzozy i wierzby karłowate, większość to rośliny wieloletnie. Rośliny mają niewielkie rozmiary, co zapobiega uszkodzeniu przez wiatr. Ze zwierząt spotyka się głównie ptaki (pardwa, sowa śnieżna) i ssaki (renifer w Eurazji, karibu, wół piżmowy w Ameryce Północnej, piesiec, zając bielak, leming).
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiałach:
Pustynia lodowa
Pustynia lodowa to obszar w na Arktyce i Antarktydzie, z wyjątkiem fragmentów wybrzeży i wysp całkowicie pozbawiony roślinności. Arktyka to obszar okołobiegunowy na półkuli północnej. Obejmuje pokryte lodem wody oceanu oraz nieliczne wyspy. Antarktyda to kontynent leżący wokół bieguna południowego. Przez cały rok panuje ujemna temperatura, z wyjątkiem obszarów przybrzeżnych, gdzie zdarza się podczas dnia polarnego temperatura dodatnia. Przez cały czas wieją tu silne wiatry. Opady są małe, występują głównie w postaci śniegu. Z roślinności spotyka się głównie mchy i porosty. Największym lądowym drapieżnikiem Arktyki jest niedźwiedź polarny, a w wodach żyją ryby, ssaki wodne (morsy, foki, wieloryby). Charakterystycznymi ptakami Antarktydy są pingwiny.
Więcej informacji znajdziesz w e‑materiałach:
Zadania
Wskaż sformułowania opisujące gorącą pustynię.
- zimne noce
- silne wiatry
- bezchmurne niebo
- mało opadów
- wysoka temperatura powietrza w ciągu dnia i nocy
- wilgotne powietrze
- gruba warstwa próchnicy
Wskaż wyrażenia opisujące step.
- trawy
- gorące lato
- żyzne gleby
- lasy iglaste
- dwie pory roku: sucha i deszczowa
- wieloletnia zmarzlina
Wskaż wyrażenia, które opisują tajgę.
- drzewa iglaste
- wieczna zmarzlina
- mroźna zima
- długie lato
- trawy
- żyzne gleby
- trawy jako dominująca roślinność
Wskaż sformułowania opisujące lasy liściaste w Europie.
- drzewa i krzewy okresowo zrzucają liście
- duża różnorodność gatunkowa
- bogate runo leśne wiosną
- dominują drzewa zimozielone
- brak lub bardzo mało ściółki leśnej
- 4-5 pięter roślinności
Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| W klimacie śródziemnomorskim lato jest deszczowe, a zima sucha. | □ | □ |
| Klimat śródziemnomorski sprzyja rozwojowi rolnictwa i turystyki. | □ | □ |
| Krajobraz śródziemnomorski występuje wyłącznie u wybrzeży Morza Śródziemnego. | □ | □ |
| Krajobraz śródziemnomorski występuje m.in. u wybrzeży Francji i Grecji. | □ | □ |
Wskaż sformułowania, które opisują tundrę.
- niskie rośliny
- długa zima
- wieczna zmarzlina
- mało opadów
- drzewa iglaste
- gorące lato
- kaktusy
- żyzne gleby
a) lasem równikowym a lasem liściastym klimatu umiarkowanego,
b) pustynią gorącą i pustynią lodową. (Uzupełnij).
a) Odszukaj na mapie Polski położenie Pustyni Błędowskiej i ustal, w jakiej części Polski występuje.
b) Wyjaśnij, czy Pustynia Błędowska jest pustynią gorącą. Uzasadnij swoją odpowiedź. (Uzupełnij).
W Polsce, niedaleko Olkusza, znajduje się Pustynia Błędowska. Do jej powstania w dużej mierze przyczynił się człowiek. Gdy w pobliżu zaczęto wydobywać rudy ołowiu i srebra, powstające huty potrzebowały dużo drewna do opalania pieców hutniczych. Wycinano więc okoliczne lasy. Spowodowało to zniszczenie cienkiej warstwy gleby. Także wypas bydła na tym terenie znacznie przyczynił się do pustynnienia tych obszarów.
a) Wyjaśnij, czy najcieplejsze miesiące na Arktyce i Antarktydzie przypadają na dzień czy noc polarną.
b) Zastanów się, dlaczego dzień i noc polana występują wyłącznie na obszarach okołobiegunowych.
c) Wytłumacz, czy dzień i noc polarna są w tym samym czasie w Arktyce i na Antarktydzie. (Uzupełnij).
Połącz nazwę strefy klimatycznej z jej opisem.
strefa równikowa, strefa zwrotnikowa, strefa okołobiegunowa, strefa umiarkowana, strefa podzwrotnikowa
| przez cały rok jest bardzo zimno, mało opadów, głównie śniegu | |
| są tu cztery pory roku- wiosna, lato, jesień, zima; wyróżnia się klimaty ciepłe i chłodne, suche i wilgotne oraz przejściowe | |
| lato jest długie, gorące, suche, zima krótka, ciepła z opadami deszczu | |
| przez cały rok jest gorąco, prawie bez opadów | |
| przez cały rok jest gorąco i są duże opady |
Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| Strefa umiarkowana północna leży między kołem podbiegunowym północnym a Zwrotnikiem Koziorożca. | □ | □ |
| Najlepiej oświetlona strefa Ziemi leży między zwrotnikami. | □ | □ |
| W południe w okolicach równika promienie słoneczne padają na powierzchnię Ziemi pod małym kątem. | □ | □ |
| Cała powierzchnia Ziemi jest równomiernie oświetlona. | □ | □ |
Połącz nazwę strefy klimatycznej z nazwą strefy roślinności, która w niej występuje.
strefa zwrotnikowa, strefa równikowa, strefa okołobiegunowa, strefa umiarkowana
| tundra | |
| step | |
| pustynia gorąca | |
| las deszczowy |
Wybierz zdania, które opisują wilgotne lasy równikowe.
- Rośliny kwitną przez cały rok.
- W lesie żyje wiele gatunków płazów i gadów.
- Jest duża wilgotność i wysoka temperatura powietrza.
- Występuje bogate runo leśne.
- Drzewa tracą liście w porze suchej.
- Lata są długie, gorące i deszczowe, zimy krótkie i suche.
Granice strefy oświetleniowej międzyzwrotnikowej wyznaczają zwrotnik Rakakoło podbiegunowe północne i zwrotnik Koziorożcakoło podbiegunowe południowe.
Granice strefy oświetleniowej umiarkowanej południowej wyznaczają zwrotnik KoziorożcaRaka i koło podbiegunowe północnepołudniowe.
Wskaż zdania opisujące sawannę w Afryce.
- Występują dwie pory roku – sucha i deszczowa.
- Głównymi producentami pokarmu są trawy.
- Temperatura powietrza przez cały rok jest wysoka.
- Żyje tu wiele roślinożernych ssaków.
- Drzewa i krzewy okresowo zrzucają liście.
- Dni są gorące a noce zimne.
- Rośliny są zielone przez cały rok.
- Przez cały rok padają deszcze.